ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ- ΟΙ ΠΟΤΑΜΟΙ

ΠΟΤΑΜΟΙ

Ο Αλφειός πρώτος αριστερά στο Αέτωμα του ναού του Δία.

Οι Έλληνες θεωρούσαν τους ποταμούς θεούς ή παιδιά θεών, ότι από ποταμούς κατάγονταν σπουδαίοι άνθρωποι, Νύμφες κυκλοφορούσαν σε πηγές και κρήνες που θεωρούνταν τόποι εξαιρετικών γεγονότων· νερά από συγκεκριμένους υδάτινους πόρους θεωρούνταν γονιμοποιά, γι' αυτό και σχετίζονταν με το τελετουργικό λουτρό του γαμπρού και της νύφης πριν τον γάμο· νεογέννητα καθαίρονταν σε νερά ή από νερά συγκεκριμένης ιερής πηγής· στα νερά της Στύγας ορκίζονταν οι θεοί -ήταν ο πιο ιερός τους όρκος· νερά λίμνης διέσχιζαν οι νεκροί, για να μεταβούν στον κάτω των σκιών, με νερό καθαίρονταν όσοι είχαν έλθει σε επαφή με το μίασμα του θανάτου και το σπίτι του νεκρού· με νερό καθαίρονταν το ζώο της θυσίας και όσοι συμμετείχαν στο τελετουργικό της θυσίας, στην προσευχή, σε οποιοδήποτε τελετουργικό στο οποίο γινόταν επίκληση στους θεούς…

Αρκετοί από τους ποτάμιους θεούς εμπλέκονται οι ίδιοι σε ερωτικές ιστορίες ή γίνονται μάρτυρες ερώτων που συχνά εξελίσσονται κοντά τους ή μέσα. Σχετίζονται όμως και με τον θάνατο, μάλιστα πολλές φορές μετονομάζονται παίρνοντας το όνομα αυτού που έπεσε στα νερά τους και πνίγηκε.

Άλλο χαρακτηριστικό των υδάτινων θεοτήτων είναι οι μεταμορφώσεις. Ο Νηρέας, λ.χ., μεταμορφώθηκε και σε φωτιά για να ξεφύγει από τον Ηρακλή, οι δύο Νηρηίδες που τον συνόδευαν σε λιοντάρι και πάνθηρα, ο Πρωτέας έπαιρνε όποια μορφή ήθελε, η νηρηίδα Θέτιδα, προκειμένου να γλιτώσει από το ερωτικό σμίξιμο με τον Πηλέα, μεταμορφώθηκε σε αέρα, φωτιά, νερό, δέντρο, πτηνό, τίγρη, λιοντάρι, φίδι, σουπιά.

Οι μεταμορφώσεις αυτές ίσως να αντανακλούν εκείνους τους πανάρχαιους κοσμογονικούς μύθους που θέλουν τον Ωκεανό πατέρα θεών και ανθρώπων -ος περ γένεσις πάντεσσι τέτυκται (Ιλ., Ξ 200, 246)^[1]- το ίδιο και την Τηθύ -Ωκεανόν τε, θεών γένεσιν και μητέρα Τηθύν (Ιλ., Ξ 201). Ωκεανός και Τηθύς γεννούν όλες τις άλλες μορφές του κόσμου, οι οποίες στη μυθική σκέψη εκλαμβάνονται ως μεταμορφώσεις του νερού.^[2]

Οι πιο γνωστοί, με μυθολογική ιστορία, ποταμοί ανά περιοχή και αλφαβητικά είναι οι εξής:

Α. Νήσοι

1. Ίμβρασος (Σάμος)

2. Ινωπός (Δήλος)

3. Ληθαίος (Κρήτη)

4. Τέθρυς ή Θήρην (Κρήτη, κοντά στην Κνωσσό)

Β. Πελοπόννησος

1. Αλφειός (διατρέχει την Πελοπόννησο, περνά από Ολυμπία)

2. Άνιγρος (ΝΔ της Ολυμπίας)

3. Αροάνιος (παραπόταμος του Λάδωνα)

4. Αστερίων

5. Ασωπός (περνά από Σικυώνα)

6. Ενιπέας (Ηλεία)

7. Ερύμανθος (παραπόταμος του Αλφειού)

8. Ευρώτας (Λακωνία)

9. Ίναχος (κοντά στις Μυκήνες)

10. Λάδων (παραπόταμος του Αλφειού)

11. Λούσιος (κοντά στη Γόρτυνα)

12. Λύμαξ (κοντά στη Φιγαλεία)

13. Πηνειός (ΒΔ Πελοπόννησος)

14. Τάνος (Αργολίδα)

15. Ερασίνος, Φρίξος, Χείμαρρος

Γ. Στερεά Ελλάδα

1. Αχελώος (απέναντι από τις Εχινάδες νήσους στο Ιόνιο)

2. Δονακών (κοντά στη Θήβα)

3. Εύηνος (κοντά στην Καλυδώνα και το Μεσολόγγι)

4. Ισμηνός (Θήβα)

5. Κηφισός (κοντά στην Ελευσίνα)

6. Κηφισός βοιωτικός

Δ. Θεσσαλία

1. Άναυρος

2. Πηνειός

Ε. Ήπειρος

1. Αχέρων

2. Κωκυτός

3. Πυριφλεγέθων

ΣΤ. Μακεδονία

1. Αλιάκμονας

2. Ανθεμούς

3. Αξιός

4. Βαφύρας (περιοχή Δίου)

5. Βέρης ή Βίρης

6. Γαλλικός

7. Ελικών

8. Λουδίας

9. Νέστος

10. Όλγανος

11. Στρυμόνας

12. Συς (περιοχή Δίου)

Ζ. Θράκη

1. Βασβάζης

2. Έβρος

3. Λίσσος

Η. Ποταμοί εκτός «συνόρων»

1. Εργίνος

2. Ίστρος

3. Κάλαμος

4. Νείλος

5. Σαγγάριος

6. Σιμόεις

7. Σκάμανδρος

8. Τάναης

9. Τιταρήσιος

10. Φάσις

Κάποιοι από τους ποταμούς εμφανίζονται προσωποποιημένοι. Από τον Αιλιανό πληροφορούμαστε τη μορφή με την οποία απέδιδαν οι εικαστικοί καλλιτέχνες τους προσωποποιημένους ποταμούς και με την οποία τους λάτρευαν οι πιστοί:

Τὴν τῶν ποταμῶν φύσιν καὶ τὰ ῥεῖθρα αὐτῶν ὁρῶμεν· ὅμως δὲ οἱ τιμῶντες αὐτοὺς καὶ τὰ ἀγάλματα αὐτῶν ἐργαζόμενοι οἳ μὲν ἀνθρωπομόρφους αὐτοὺς ρύσαντο, οἳ δὲ βοῶν εἶδος αὐτοῖς περιέθηκαν. βουσὶ μὲν οὖν εἰκάζουσιν οἱ Στυμφάλιοι μὲν τὸν Ἐρασῖνον καὶ τὸν Μετώπην, Λακεδαιμόνιοι δὲ τὸν Εὐρώταν, Σικυώνιοι δὲ καὶ Φλιάσιοι τὸν Ἀσωπόν, Ἀργεῖοι δὲ τὸν Κηφισόν·ἐν εἴδει δὲ ἀνδρῶν Ψωφίδιοι τὸν Ἐρύμανθον, τὸν δὲ Ἀλφειὸν Ἡραιεῖς, Χερρονήσιοι δὲ οἱ ἀπὸ Κνίδου καὶ αὐτοὶ τὸν αὐτὸν ποταμὸν ὁμοίως. Ἀθηναῖοι δὲ τὸν Κηφισὸν ἄνδρα μὲν δεικνύουσιν ἐν προτομῇ, κέρατα δὲ ὑποφαίνοντα. καὶ ἐν Σικελίᾳ δὲ Συρακόσιοι μὲν τὸν Ἄναπον ἀνδρὶ εἴκασαν, τὴν δὲ Κυάνην πηγὴν γυναικὸς εἰκόνι ἐτίμησαν· Αἰγεσταῖοι δὲ τὸν Πόρπακα καὶ τὸν Κριμισὸν καὶ τὸν Τελμησσὸν ἀνδρῶν εἴδει τιμῶσιν. Ἀκραγαντῖνοι δὲ τὸν ἐπώνυμον τῆς πόλεως ποταμὸν παιδὶ ὡραίῳ εἰκάσαντες θύουσιν. οἱ δὲ αὐτοὶ καὶ ἐν Δελφοῖς ἀνέθεσαν ἐλέφαντος διαγλύψαντες ἄγαλμα, καὶ ἐπέγραψαν τὸ τοῦ ποταμοῦ ὄνομα. καὶ παιδός ἐστι τὸ ἄγαλμα. (Αιλιανός, Ποικίλη Ιστορία, 2.33)

Προσωποποιημένοι, λοιπόν, ως άνδρες ή ταύροι εμφανίζονται στην τέχνη οι ποταμοί. Εντοπίσαμε τους παρακάτω (παρατίθενται κατά περιοχές):

Α. Αίγυπτος

Νείλος

Β. Αντιόχεια

Ορόντης

Γ. Πελοπόννησος

Αλφειός

Ασωπός

Ευρώτας

Κλάδεος

Πάμισος ή Παμισός

Στύγα

Δ. Στερεά

Αχελώος

Ιλισός

Κηφισός

Ε. Ήπειρος

Αχέροντας

Στ. Μακεδονία - Θράκη

Βαφύρας

Όλγανος

Στρυμόνας

Ζ. Νήσοι

Ινωπός (Δήλος)

H. Τρωάδα

Κεβρήνας

Θ. Φανταστικοί τόποι

Ωκεανός

Πατέρας όλων των ποταμών θεωρείται ο Ωκεανός.

¹ Πρβ. και Πλ., Θεαίτ. 152 e· Αριστ., Μεταφυσικά Α 23, 938 b 27· Πλ., Κρατ., 402 b, Τίμ. 40 d-e, όπου μεταφέρονται αντιλήψεις των ορφικών. Η άποψη αυτή αντανακλά αντιλήψεις της Εγγύς Ανατολής.

² Την ίδια άποψη, ότι δηλαδή το νερό είναι το πρώτο δομήσιμο υλικό, υιοθέτησαν φιλόσοφοι όπως ο Θαλής ο Μιλήσιος (Αριστ., Περί ουρανού B 13, 294 a 28· Μετ. Α 3 983 b 6) και ο Ίππωνας από το Ρήγιο, τον Κρότωνα ή το Μεταπόντιο (Αρ., Περί ψυχής Α 2, 405 b 1).