ΑΣΚΛΗΠΙΟΣ ΚΑΙ ΑΣΚΛΗΠΙΕΙΟ ΤΗΣ ΕΠΙΔΑΥΡΟΥ

Ασκληπιός, Αρχαιολογικό Μουσείο Επιδαύρου.

Ο θεός της ιατρικής και της υγείας στην αρχαία μας μυθολογία και ο πρώτος θνητός θεραπευτής. Ήταν κατά την παράδοση γιος του Απόλλωνα και της Κορωνίδας, κόρης του Βασιλιά της Θεσσαλίας, Φλεγύα. Κοντά στο σοφό Κένταυρο Χείρωνα στο Πήλιο, ο Ασκληπιός έμαθε την τέχνη της ιατρικής και γνώρισε τις θεραπευτικές ιδιότητες της πλούσιας χλωρίδας του Πηλίου.

Οι πρόγονοί μας φαντάζονταν τον Ασκληπιό σαν ένα γεροδεμένο άντρα με γένια, γεμάτο υγεία, που καθόταν πάνω σε ένα θρόνο. Είχε πολλές θυγατέρες, που τα ονόματά τους συμβολίζουν την υγεία, τη θεραπεία και τα φάρμακα. Το ιερό του ζώο ήταν το φίδι, ενώ σαν σύμβολο του είχε το ραβδί. Του είχαν αφιερώσει ένα ιερό στην Επίδαυρο, αλλά σε όλη την Ελλάδα υπήρχαν ναοί και Βωμοί, που ονομάζονταν Ασκληπιεία, στα οποία προσέτρεχαν οι άνθρωποι για να θεραπευθούν. Το σημαντικότερο απ’ όλα βρισκόταν στην Κω. Είχαν ιερείς του θεού, κάτι σαν τους τωρινούς πρακτικούς γιατρούς, που έδιναν φάρμακα από βοτάνια, ενώ συνιστούσαν και κατάλληλη δίαιτα. Οι ασθενείς εξαγνίζονταν, πρόσφεραν τα δώρα τους και κατόπιν μεταφέρονταν σε ειδικούς χώρους, όπου, σύμφωνα με την παράδοση, τη νύχτα ερχόταν ο θεός, μεταμορφωμένος συνήθως σε φίδι ή και σε άλλο ζώο και τους θεράπευε. Ο Ασκληπιός συμβολίζει ουσιαστικά το πέρασμα της φιλοσοφίας και της επιστήμης από την προϊστορία στην ιστορία.  

  

Το Ασκληπιείο της Επιδαύρου

Το Ασκληπιείο της Επιδαύρου, από τα πλέον ονομαστά, μαζί με εκείνο της Κω ήταν τα σπουδαιότερα. Τα μνημεία του έχουν ενταχθεί από το 1988 στον κατάλογο της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Η τοποθεσία του είναι μαγευτική. Η φήμη του, τηρουμένων των αναλογιών, θα μπορούσε να ονομαστεί οικουμενική. Πολλά άλλα Ασκληπιεία, σπαρμένα σε διάφορες παραμεσόγειες πόλεις, καυχιόνταν ότι ιδρύθηκαν από το ιερό της Επιδαύρου. Όπως σε όλα τα Ασκληπιεία, βασικό ρόλο έπαι­ζε το άφθονο πηγαίο νερό. Η υδροθεραπεία για καθαρμούς (λουτρά και ποσιθεραπεία) ήταν η βάση της θεραπευτικής αγωγής των ιερών του Ασκληπι­ού.

Άποψη του Ιερού από τα ανατολικά - Φώτο: Υπουργείο Πολιτισμού.

Προ της εγκοιμήσεως στο άδυτο ή άβατο ο ασθε­νής λουζόταν στα άφθονα νερά της πηγής (η οποία θεωρούνταν ιερή), νήστευε, παρακολουθούσε αγώ­νες (γυμναστικούς, ποιητικούς, θεατρικούς και εν γένει καλλιτεχνικούς), μπορούσε να διαβάζει στη βιβλιοθήκη του ιδρύματος, συμμετείχε σε καθημερινές σωματικές ασκήσεις και γενικά η ζωή του στον ξενώνα του Ασκληπιείου ήταν δημιουργική κι ευχάριστη και τον απομάκρυνε απ’ τις ψυχοφθόρες μικρές καθημερινές φροντίδες.

Επειδή δε στα Ασκληπιεία δεν γίνονταν δεκτοί οι βαριά ασθενείς, όπως και οι επίτοκες –«ούτε αποθανείν ούτε τεκείν όσιον»- εικάζεται ότι οι νοσηλευόμενοι θα ήταν χρονίως πάσχοντες, κυρίως από νευροψυχικές παθήσεις, δερματικές, αλλά και πνευμονοπαθείς, κυρίως χρόνιοι φυματικοί, οι οποίοι στο ευχάριστο και υγιεινό περιβάλλον του ιερού του Ασκληπιού ασφαλώς και βελτιώνονταν ίσως και πολλοί να θεραπεύονταν.

Μετά την προετοιμασία, σωματική (λουτροθεραπεία, νηστεία, υδροποσία) και ψυχική (προσφορά θυσίας στο θεό, παρακολούθηση ψυχαγωγικών τελετών), ο ασθενής βοηθούντων και των προπαρασκευαστικών φαρμάκων, ήταν έτοιμος για την εγκοίμηση στο άβατο του ναού. Μεγάλο ρόλο έπαιζε η υποβολή των ιερέων – θεραπευτών – μάντεων οι οποίοι με… ψυχοβολές έπειθαν τους ασθενείς ότι θα τους επισκεφθεί «κατ’ όναρ» ο θεός και θα τους ορίσει τον τρόπο της θεραπείας. Όμως δεν ήταν προνόμιο όλων των ασθενών η εγκοίμηση. Μόνο όσοι μπορούσαν να δεχθούν «τη θεϊκή επίσκεψη κατ’ όναρ» προωθούνταν στο άβατο. Αυτοί δηλαδή που είχαν υποστεί την κατάλληλη ψυχική προετοιμασία.

Στην αρχαία Ελλάδα η θρησκεία ήταν στενά συ­νυφασμένη με τη δημόσια ζωή, γι’ αυτό και τα με­γάλα ιερά χρωστούσαν τη φήμη τους και την ακμή τους στην ισχύ και τον πλούτο της πόλης στην ο­ποία ανήκαν. Και οι ενέργειες έπαιρναν το κύρος τους από την εύνοια του προστάτη- θεού της πόλης. Ως εκ τούτου οι ναοί ήταν κέντρα θρησκευτικά και πολιτικά αλληλοεξαρτώμενα. Είναι ελάχιστα τα ιε­ρά που απέκτησαν ιδιαίτερη φήμη ανεξάρτητα από την ισχύ της πόλης στην οποία ανήκαν. Ένα από αυτά είναι και αυτό της Επιδαύρου, η ο­ποία ήταν μια μικρή πόλη ανάμεσα στις δυνατές Κόρινθο-Σπάρτη-Σικυώνα. Τούτο οφείλεται στο ιερατείο του θεού Ασκληπιού, αλλά και στα άφθονα νερά της περιοχής τα οποία βοήθησαν στην εφαρ­μογή της καθαρτικής και ιαματικής λειτουργίας τους στον πάσχοντα άνθρωπο.

Ο χώρος του Ασκληπιείου της Επιδαύρου απέχει οχτώ χιλιόμετρα από την πόλη της Παλαιάς Επιδαύρου και στο σημείο αυτό υπήρχε από παλιά ιερό. Η εξέλιξή του από ναό του θεού Ασκληπιού σε οργανωμένο ιατρικό κέντρο -το σπουδαιότερο- ό­που έχουμε τη μετάβαση, από τη θεϊκή παρέμβαση στη νόσο και την ίαση, στην επιστημονική ιατρική, μαρτυρείται και από τα εκτεταμένα λείψανα του ιε­ρού της Επιδαύρου. Η αισθητική αξία των αρχιτεκτονημάτων, των αναθημάτων του και η επιστημονική ερμηνεία τους αποδεικνύουν τη μοναδικότητα αυτού του ιερού τεμένους της υγείας και της ιατρικής.

Ασκληπιός και Υγεία. Μαρμάρινο ανάγλυφο από τη Θέρμη Θεσσαλονίκης.

Πριν από σχεδόν ένα αιώνα ο Π. Αραβαντινός έ­γραψε στο σύγγραμμά του «Ασκληπιός και Ασκληπιεία» (1907) τα εξής: «Περί της πολυτίμου ημών ιατρικής ταύτης κλη­ρονομιάς ελάχιστοι δυστυχώς ενδιαφερόμεθα, ενώ ημείς πρωτίστως έδει να επιληφθώμεν απ’ ευθείας μετά φανατικού ζήλου, της ειδικής των ιερών τού­των μνημείων ερεύνης και σπουδής, βοηθούσης και της ιδίας ημών αθανάτου γλώσσης».

Υγεία

Οι ειδικοί σήμερα προσδιορίζουν τις αρχές της λατρείας της ιατρικής στην Επίδαυρο κατά προσέγ­γιση στο 16ο αι. π.Χ. στο ύψωμα του Κυνορτίου, πί­σω από το θέατρο. Όπως αναφέρθηκε, ιδιαίτερο ρό­λο έπαιξε στην ίδρυση, λειτουργία και εξέλιξή του το άφθονο τρεχούμενο νερό, που αναβλύζει ακόμη και σήμερα και διαρρέει τη μικρή κοιλάδα στα ανατολικά.

Η κάθαρση με το νερό, οι θυσίες ζώων προσφο­ράς, η κοινή συνεστίαση ιερέων και ασθενών από τα ιερά σφάγια σε τελετουργικό γεύμα, εξασφάλι­ζαν σωματική υγεία και ψυχική ηρεμία στους πά­σχοντες. Αυτή η πολύ παλιά τελετουργία διατηρήθηκε αναλλοίωτη από την αρχή της παρουσίας εκεί του ιερού μέχρι το τέλος της αρχαιότητας και αποτελούσε την κεντρική λατρευτική πράξη.

Μετά την πτώση του μυκηναϊκού κόσμου, πάνω στα ερείπια του παλιού ιερού ξαναζωντανεύει γύρω στα 800 π.Χ. η λατρεία του, η οποία όμως τώρα μπαίνει στην προστασία του θεού- οργανωτή των πόλεων, του Απόλλωνα, ο οποίος από παλιά θεωρούνταν ο θεός της ιατρικής, ο οποίος θεράπευε τους θεούς (Παιήων).

Εδώ στο λόφο του Κυνορτίου, ο βασιλιάς της Επιδαύρου, Μάλος, ίδρυσε το ιερό του Απόλλωνος Μαλεάτα, κοντά στο οποίο η εγγονή του Κορωνίς γέννησε τον Ασκλη­πιό, του οποίου πατέρας θεωρήθηκε ο Απόλλων. Από τότε η λατρεία της υγείας και της ιατρικής στην Επίδαυρο γίνεται επίσημη κρατική λειτουργία. Τέτοια ήταν η φήμη του Ασκληπιείου της Επιδαύρου, ώστε συνέρρεαν ικέτες του θεού (ασθενείς, προσκυνητές) από όλες τις γύρω πόλεις, ακόμη κι από πολύ απομακρυσμένες περιοχές, όπως μαρτυ­ρούν οι ανευρεθείσες πλάκες, οι οποίες κατά τον Αραβαντινό ήταν τα ιστορικά των ασθενών, καθώς και το χαραγμένο επίγραμμα-ευχαριστήριο του ρή­τορα Αισχίνη προς τον Ασκληπιό: «θνητών μεν τέχναις απυρούμενος, εις δε το θείον ελπίδα πάσαν έχων, προλιπών εύπαιδας Αθήνας, ιάθην ελθών, Ασκληπιέ, προς το σον άλσος, έλκος έχων κεφαλής ενιαύσιον, εν τρισί μησίν».

Έλκος λοιπόν του δέρματος της κεφαλής που τα­λαιπωρούσε τον Αισχίνη για ένα χρόνο, θεραπεύτηκε στο Ασκληπιείο σε τρεις μήνες. [Καθαριότητα, ηλιοθεραπεία, ευχάριστη διαμονή και ίσως επιθέ­ματα με διάφορα βότανα υπό μορφή αλοιφών, αναμιγμένα με ζωικές ουσίες (λάδι, κερί, λίπος κ.ά.) καθώς και ορυκτές ύλες ως π.χ. ψευδάργυρο, νι­τρικό άργυρο κ.ά.].

Κατά τον Αραβαντινό, ο μέγας ξενών ή καταγώγιον του Ασκληπιείου αποτελούνταν από τουλάχι­στον 160 δωμάτια στα οποία ίσως φιλοξενούνταν ε­κτός των ασθενών και συνοδοί τους. Λόγω της πληθώρας των επισκεπτών-ασθενών οι παλαιές εγκαταστάσεις στο Κυνόρτιον δεν επαρ­κούσαν και περίπου κατά τον 6ο π.Χ. αιώνα ιδρύε­ται στην κοιλάδα βορειοδυτικά του παλαιού λα­τρευτικού συγκροτήματος ένα νέο Ασκληπιείο, του οποίου τα λείψανα σήμερα μας δίνουν αμυδρή ιδέα της λειτουργίας του.

Εδώ η ιατρική βασίστηκε στην ανθρώπινη σκέψη και έπαψε να νομίζεται επέμ­βαση του θεϊκού στοιχείου. Η εποχή της μεγάλης ακμής του Ασκληπιείου της Επιδαύρου είναι οι 4ος και 3ος π.Χ. αι. Ο πλούτος που συγκεντρώνεται στο ίδρυμα αυτό της Επιδαύρου συνετέλεσε στην αρχιτεκτονική και λειτουργική ανάπτυξή του ώστε να γίνει το σπου­δαιότερο όλων των ομοίων του.

Η κυκλική θόλος, χώρος μυστηριακός, είναι έρ­γο του 4ου π.Χ. αιώνα όπως και ο δωρικής αρχιτε­κτονικής ναός του Ασκληπιού. Άλλωστε με την κάθοδο των Δωριέων διαδόθηκε η λατρεία του θε­ού και οι ναοί του Ασκληπιού αντικατέστησαν άλ­λους πρωιμότερους, που ήταν αφιερωμένοι σε διά­φορες θεότητες που θεωρούνταν προστάτιδες της υ­γείας, όπως στην Τιτάνη και αλλού.

Η Θόλος του Ασκληπιείου της Επιδαύρου

Η θόλος ή θυμέλη θεωρείται το πιο κομψό μετά το Ερεχθείο κτίσμα των κλασικών χρόνων και εί­ναι έργο του Πολυκλείτου. Το σχήμα της προσο­μοιάζει με θολωτό τάφο και οι υπόγειες κυκλικές λαβυρινθώδεις διαδρομές της συμβολίζουν το σκοτεινό βασίλειο του Άδη. Άλλωστε ο Ύπνος ήταν αδελφός του Άδη. Ίσως ε­κεί να γίνονταν οι εγκοιμήσεις των ασθενών όπου τη νύχια τους επισκεπτόταν ο θεός, δηλαδή οι ιε­ρείς του ναού. Πλησίον του κεντρικού ναού και της θόλου, υ­πήρχαν ιερά και άλλων θεών όπως της Αρτέμιδος, της Αφροδίτης (η σημασία είναι προφανής), της θέμιδος (δύσκολη η εξήγηση), καθώς επίσης και μεγάλη βιβλιοθήκη για χρήση των ιερέων αλλά και των ασθενών και των συνοδών τους.

Η μελέτη των τότε υπαρχουσών γνώσεων για τη φύση του κόσμου και γενικότερα της ύλης, καθώς και η εμπειρία από τις εφαρμοζόμενες θεραπείες στην εξέλιξη των νόσων δημιούργησαν μια αξιοθαύμαστη ιατρική παιδεία, η οποία ενσωματώθηκε στην προηγούμενη άσκηση της ιαματικής τέχνης που είχε βάση τους καθαρμούς, την εγκοίμηση και την ψυχαγωγία, και έτσι το ίδρυμα κατέκτησε τη φήμη του σπουδαιότερου ιερού του θεού.

Εκτός από τα κτίσματα που αναφέρθηκαν, υπήρ­χαν το εστιατόριο, γνωστό και ως γυμνάσιο, το καταγώγιο ή ξενώνας, ένα μεγάλο κτίσμα στο οποίο φιλοξενούνταν οι ασθενείς πριν από την εγκοίμηση, καθώς και οι συνοδοί τους. Εξέχουσα θέση μεταξύ των κτιρίων του ιδρύμα­τος κατείχε το θέατρο στη νότια πλευρά του συ­γκροτήματος, θεατρικές παραστάσεις, μουσικοί, ποιητικοί και αθλητικοί αγώνες ήταν μέρος της θε­ραπείας των ασθενών. Επίσης οι ασθενείς είχαν ελεύθερη πρόσβαση στην βιβλιοθήκη.

Ασκληπιός

Ο Μ. Ιούλιος Απελλάς σε επιγραφή που βρέθη­κε στο Ασκληπιείο περιγράφει την κεφαλαλγία που του προκάλεσε η κόπωση των ματιών του, λό­γω της πολυημέρου αναγνώσεως βιβλίων κατά τη διάρκεια της θεραπείας του στο ιερό ίδρυμα. Οι ναοί του Ασκληπιού ήταν γεμάτοι από αφιε­ρώματα και ανάγλυφα τα οποία παρίσταναν τις διά­φορες βλάβες μερών του σώματος, καθώς επίσης και τις θεραπείες που εφαρμόζονταν (π.χ. εγχύσεις κολλυρίου κ.ά.) και αποτελούσαν «μουσείο τέχνης».

Τις πληροφορίες που έχουμε για τον τρόπο λειτουργίας των ιερών του Ασκληπιού και την άσκηση της ιατρικής υπό των ιερέων και των βοη­θών τους, τις οφείλουμε κατά βάση στις πλάκες που βρέθηκαν στη νοτιοανατολική πλευρά του ξενώνα. οι πλάκες αυτές με την περιγραφή των δια­φόρων ιαμάτων βρέθηκαν κατά τις ανα­σκαφές υπό του αρχαιολόγου Καββαδία και είναι δυο στήλες. Τις στήλες αυτές τις αναφέρει και ο Παυσανίας, ο οποίος μας λέει ότι ήταν περισσότερες και βρίσκονταν μέ­σα στον περίβολο του ναού. «Ταύτας εγγεγραμμένα και ανδρών και γυναι­κών εστίν ονόματα ακεσθέντων υπό του Ασκλη­πιού, προσέτι δε και νόσημα ό,τι έκαστος ενόσησεν, και όπως ιάθη».

Ήταν λοιπόν οι πλάκες αυτές κατάλογοι με τα ονόματα ασθενών, ανδρών και γυναικών, που θεραπεύτηκαν απ’ τον Ασκληπιό, ακόμη και η νόσος α­πό την οποία έπασχαν, καθώς και ο τρόπος θερα­πείας τους.

«…γέγραπται δε φωνή τη Δωρίδι», δηλαδή ή­ταν γραμμένες οι πλάκες στη δωρική διάλεκτο. Η μεν πρώτη στήλη περιλαμβάνει 19 ιάματα, ή δε άλλη 23. Αυτά μπορούν να διακριθούν κατά τον Αραβαντινό στις ακόλουθες κατηγορίες:

α) Τα φανταστικά, τα οποία είχαν σκοπό τη δια­φήμιση του έργου των ιερέων και του προστάτη θε­ού και είναι τελείως εξωπραγματικά, όπως π.χ. τα 7ο, 8ο, 9ο, 14ο, 15ο ιάματα και άλλα.

β) Τα σκοπίμως προβαλλόμενα, ενώ είχαν μικρή συνηθισμένη βαρύτητα, όπως τα ιάματα 1ο, 2ο, 18ο κ.τ.λ.

γ) Τα πραγματικά. Αυτά δηλαδή που με ιατρικές πράξεις (χειρουργική, χρήση φαρμάκων, εφαρμο­γή κινησιοθεραπείας, μαλάξεις κ.τ.λ.) αντιμετωπίζονταν, και ο ασθενής βρισκόταν υπό την επήρεια φαρμάκων ή είχε υποστεί την εγκοίμηση στο άβατο. Στην κατηγορία αυτή είναι τα ιάματα 3ο, 4ο, 6ο, 12ο, 18ο κ.ά.

δ) Τα εκφοβιστικά. Αυτά αφορούσαν κυρίως τους δύσπιστους και τους ασεβείς, ώστε να μη χαλάσουν τη φήμη του ιερού, όπως τα ιάματα 10ο, 35ο κ.ά.

ε) Τα μαντικά. Αυτά που δεν έχουν σχέση με την ιατρική και τοποθετήθηκαν σκοπίμως υπό των ιε­ρέων για να πείσουν τους απλοϊκούς για την υπε­ράνθρωπη δύναμη του Ασκληπιού, ο οποίος όχι μόνο θεραπεύει αλλά ασκεί και μαντική δύναμη (ίαμα 23ο) βοηθώντας και σε άλλες ανάγκες τους ικέτες του. Στην κατηγορία αυτή υπάγονται τα ιάμα­τα 22ο και 23ο.

στ) Τα έχοντα εισπρακτικό χαρακτήρα, όπως το ιάμα 21ο, το οποίο σε μετάφραση έχει ως εξής:

Ο Έρμων από τη Θάσο πήγε στην Επίδαυρο τυ­φλός. Τον εθεράπευσε ο θεός. Επειδή όμως δεν επλήρωσε τα ίατρα ο θεός τον ετύφλωσε ξανά. Όταν δε πάλι ξαναπήγε στο ναό, έφερε την αμοιβή και μετά την εγκοίμηση έγινε καλά.

Αν λοιπόν οι ικέτες του θεού δεν προσέφεραν τα «νενομισμένα ίατρα» υπήρχε κίνδυνος ο θεός να πά­ρει πίσω την εύνοιά του και η νόσος να επιστρέψει. Όλα αυτά ασκούσαν μεγάλη επίδραση στους ικέτες-ασθενείς, οι οποίοι με την κατάλληλη προετοι­μασία από τους ιερείς και τους βοηθούς τους και α­φού είχαν εκπληρώσει το τελετουργικό μέρος της θεραπείας, με τη βοήθεια των κατάλληλων φαρ­μάκων, όσοι ήταν επιδεκτικοί της «εύνοιας» του θε­ού, οδηγούνταν στο άβατο ή άδυτο για την εγκοί­μηση. Εκεί κανείς άλλος εκτός των μυημένων ιερέων δεν είχε την άδεια να εισέλθει. Οι ασθενείς επείθοντο ότι τους επισκέπτεται ο θεός, ο οποίος τους έ­δινε οδηγίες ή και εκτελούσε τις ενδεικνυόμενες επεμβάσεις. Τα φάρμακα που χρησιμοποιούσαν για την προ­ετοιμασία της εγκοιμήσεως δεν αναφέρονται σε κα­νένα ίαμα και ήταν μυστικό των ιερέων, οι οποίοι και μόνον αυτοί ήταν μυημένοι στη σύνθεση, έν­δειξη, δόση και χρήση τους.

 
Σεβαστή Χαβιάρα – Καραχάλιου
Δρ. Ιστορίας της Ιατρικής, οφθαλμίατρος

Βιβλιογραφία

---

• Αραβαντινός Π.Α., Ασκληπιός και Ασκληπιεία,  Λιψία 1907.
• Ανδρουτσόπουλος Δ.Γ., Το ιεροθεραπευτήριο του Αμφιάραου εν Ωρωπώ,  Αθήναι 1960.
• Ομάδα Εργασίας Συντήρησης Μνημείων Επιδαύρου (ΟΕΣΜΕ).
• Περιφέρεια Πελοποννήσου, Το Ασκληπιείο της Επιδαύρου,  1999.
• Καββαδίας Π., Το Ιερόν του Ασκληπιού εν Επιδαύρω και η θεραπεία των ασθενών,  Αθήναι 1914.
• Κούζης Αρ., Η ιστορία της Ιατρικής,  Αθήναι 1929.
• Παπαχατζής Νικ., Παυσανίου Ελλάδος περιήγησις,  Αθήναι 1976.
• Πουρναρόπουλος Γ., Ιστορία της Ιατρικής δια μέσου των αιώνων,  Αθήναι 1952.
• Σπυρόπουλος Σπυρ., Τα Ασκληπιεία της Πελοποννήσου,  Πάτρα 1999.
• Χαβιάρα-Καραχάλιου Σεβαστή, «Ασκληπιείο Αρχαίας Τιτάνης. Το πρώτο κέντρο Υγείας στον Ελληνικό χώρο;»  (διδακτορική διατριβή) 1984.

 
Πηγή

---

• Ελευθεροτυπία, Περιοδικό Ιστορικά, « Ασκληπιός και Ασκληπιεία», τεύχος 129, Αθήνα, χ.χ.

 ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ