Γ. ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗ-Ετυμολογία: Περιπλάνηση στην ιστορία των λέξεων

Η αναζήτηση τού «ετύμου», τής αληθούς σημασίας τής λέξεως σύμφωνα με την προέλευσή της, η ετυμολογία είναι αυθόρμητη τάση τού ανθρώπου. ΄Ολοι έχουμε την τάση αρκετά συχνά να αναζητούμε, να ανασυνθέτουμε εκ τού προχείρου ή να νομίζουμε προς στιγμήν ότι ανακαλύπτουμε «από πού βγήκε» μια λέξη. Και το απολαμβάνουμε. Ωστόσο, δύο αιώνες ενασχόλησης τής γλωσσικής επιστήμης (ιστορικοσυγκριτικής γλωσσολογίας) με την ετυμολογία των λέξεων έχει δείξει —και το έχει διακηρύξει ρητά ο αείμνηστος Γ. Χατζιδάκις, ο πατέρας τής ελληνικής γλωσσολογίας— ότι δεν υπάρχει δυσκολότερο εγχείρημα από την (επιστημονική) διερεύνηση τής προέλευσης και των περιπετειών στην ιστορική εξέλιξη μιας λέξης. Η απόσταση ανάμεσα στην επιστημονική ετυμολογία και την παρ-ετυμολογία ή τη λαϊκή ετυμολογία είναι χαώδης. Η παρετυμολόγηση τής λέξης πανταλόνι από το «πάντα λειώνει» δεν έχει καμία σχέση με την πραγματικότητα: τη λέξη πήραμε από την Ιταλική, όπου η λ. pantaloni προήλθε από το όνομα τού Pantalone, ενός ήρωα τής ιταλικής commedia dell' arte (17ος αι.), ο οποίος φορούσε μακριές και φαρδιές περισκελίδες (πανταλόνια). Ούτε η μπριζόλα είναι από το «εν πυρί ζέει όλα»! Είναι από μια βενετσιάνικη λέξη, τη λ. brisola, δάνειο κι αυτή από το γαλλικό bresole που προήλθε από το ιταλ. braciola, από brace «αναμμένο κάρβουνο», κι αυτό από μεταγενέστερο λατινικό brasa, που ίσως έχει γερμανική αρχή (πβ. σουηδικό brasa «φωτιά»).

Πηγή παρετυμολογιών για λέξεις τής Ελληνικής είναι —κάτι που δεν θα περίμενε κανείς— ένα έργο τού Πλάτωνος, ο «Κρατύλος» ή «Περί ονομάτων ορθότητος». Τόσο στο έργο αυτό όσο και στην πληθώρα των ετυμολογιών αρχαίων Γραμματικών και ετυμολογικών λεξικών υπόκειται η άποψη τής «φύσει» (αιτιώδους) σχέσης των λέξεων με τα πράγματα, γεγονός που οδηγούσε στην αναζήτηση τής αρχικής σημασίας (και μορφής) μιας λέξης μέσα από τις ιδιότητες και τα χαρακτηριστικά των πραγμάτων με λογικά άλματα και αχαλίνωτη φαντασία που δεν υπόκειται σε επιστημονικό έλεγχο. Η επιστήμη τής γλωσσολογίας, με πρώτον τον Ferdinand de Saussure (θεωρία περί γλωσσικών σημείων), έδειξε ότι η σχέση σημασίας («σημαινομένου») και μορφής («σημαίνοντος») κάθε λέξης έχει συμβατικό χαρακτήρα και δεν μπορείς από τη μορφή (τον τύπο) τής λέξης να εξηγήσεις και τη σημασία της. Έτσι οι επιστήμονες, αφήνοντας κατά μέρος τις αναπόδεικτες γλωσσολογικές εικοτολογίες (πώς έγιναν οι λέξεις από τους πρώτους ανθρώπους...), στηρίχθηκαν στο ίδιο το γλωσσικό υλικό είτε μιας συγκεκριμένης γλώσσας είτε συγγενών γλωσσών, για να αναχθούν στις αρχικές σημασίες και μορφές, δηλ. για να ετυμολογήσουν τις λέξεις. Έτσι λ.χ. η αρχαία και νέα ελληνική λ. μαγνήτης δεν έχει καμία σχέση με τις ιδιότητες ή τα χαρακτηριστικά τού μαγνήτη, αλλά προήλθε από το αρχ. (η) Μαγνήτις λίθος, που ονομάστηκε έτσι από το Μάγνης/ Mάγνητες, ονομασία αρχαίων Ελλήνων Μακεδόνων που εγκαταστάθηκαν (τον 12ο αι. π.Χ.) στη Μαγνησία, η οποία και πήρε το όνομά τους. Με τη σειρά του το μαγνήτης (λίθος) έδωσε στην αρχαία τη λ. μαγνησία, απ' όπου το νεολατ. magnesiα που έδωσε το ξένο (αγγλ., γαλλ.) magnesium, απ' όπου πλάστηκε ως δάνειο (!) στη Νέα Ελληνική το μαγνήσιο, όνομα χημικού στοιχείου. Το μαγνήσιο μάλιστα ως δάνειο από ξένη γλώσσα, που κι αυτή το δανείστηκε προηγουμένως από τα Ελληνικά, αποτελεί αντιδάνειο τής Ελληνικής.

Αυτά μάλιστα τα αντιδάνεια, «λέξεις-αλήτες», που περιπλανώνται μέχρι να ξαναγυρίσουν πίσω στη γλώσσα απ' όπου ξεκίνησαν, έχουν ιδιαίτερο ετυμολογικό ενδιαφέρον. Έτσι λ.χ. το αμπάρι είναι μεν από το τουρκικό ambar, αλλά αυτό προήλθε από το ελλην. εμπόριον. Η γαζία προέρχεται από βενετσιάνικο gazia κι αυτό από ιταλικό cacia, αλλά το ιταλ. προήλθε από το ελλην. ακακία. Το σκίτσο προέρχεται από ιταλ. schizzo που ανάγεται σε λατ. schedium, «αυτοσχέδιο πόνημα» (ουδέτερο τού επιθ. schedius ), το οποίο προήλθε από το αρχ. ελλην. σχέδιος που σήμαινε «προσωρινός και πρόχειρος, αυτοσχέδιος», παράγωγο τής λ. σχεδόν. Ας σημειωθεί ότι σκίτσοου (schizo) στην αγγλική αργκό σημαίνει «σχιζοφρενής, τρελός» και παράγεται από το ελλην. σχιζο- σε λέξεις όπως schizophrenia, schizoid, schizomycete, schizont κ.ά. Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι και το σκετς, που πήραμε από το sketch τής Αγγλικής, ανάγεται (μέσω τού ολλανδ. schets ) στο ιταλ. schizzo που, όπως μόλις εξηγήσαμε, προήλθε από το ελλην. σχέδιος. Είναι δηλ. κι αυτό αντιδάνειο. Κι ο καναπές, από το γαλλ. canape (από γαλλ. conope «κάλυμμα κρεβατιού»), ανάγεται στο αρχ. ελλ. κωνωπείον «ανάκλιντρο με κουνουπιέρα» μέσω τού λατ. conopeum. Χαρακτηριστική είναι και η περίπτωση τής λ. ελιξήριο, που πήραμε σε νεότερους χρόνους από τα Γαλλικά (elixir, 14ος αι.) ή τα Αγγλικά (elixir, 14ος αι.), όπου πέρασε μέσω τής νεολατινικής (για χρήσεις που αφορούσαν στην αλχημεία) η αραβική λ. al-iksir. Αυτή όμως δεν είναι παρά το αρχ. ελλ. ξηρίον (<ξηρός) «ειδική σκόνη για την επούλωση τραυμάτων και την επίσχεση τής αιμορραγίας» μαζί με το αραβ. άρθρο al «το». Από την ετυμολογία τής λέξης προκύπτει και η ορθογραφία της με -η- (ελιξήριο και όχι ελιξίριο) αφού ανάγεται στο ελλην. ξηρίον/ξηρός.

Ένας χώρος τής ετυμολογικής έρευνας τής ελληνικής γλώσσας αφορά στο πλήθος των νέων, λόγιας προελεύσεως λέξεων, που πλάστηκαν κυρίως τον 19ο αιώνα στο πλαίσιο τού καθαρισμού τής ελληνικής γλώσσας από την πληθώρα των ξένων λέξεων (τουρκικών, βενετσιάνικων κ.λπ.) που είχαν εισαχθεί στη γλώσσα στη διάρκεια τής τουρκοκρατίας. Με το κίνημα τού καθαρμού τής γλώσσας, που κήρυξε ο Αδαμάντιος Κοραής ακολουθούμενος από τους Διδασκάλους τού Γένους, πολλές ξένες λέξεις αντικαταστάθηκαν από ελληνικές: ο κεφίλης έγινε εγγυητής, ο μινίστρος υπουργός, το κουμέρκι τελωνείο, η μπάγκα τράπεζα, το μενζίλι δημοσία οδός και δημοσιά, ο περδές αυλαία, η πόστα ταχυδρομείο, το κοντράτο συμβόλαιο, ο κουγιουμτζής χρυσοχόος, ο κασιέρης ταμίας, η γαζέτα εφημερίδα, το λαγούμι υπόνομος, το πασαπόρτι διαβατήριο, το μαργέλι κράσπεδο, το μεζάτι δημοπρασία κ.λπ.

Μεγάλο ενδιαφέρον έχει η ετυμολογία των κυρίων ονομάτων, προσώπων (ανθρωπωνυμίων), τόπων (τοπωνυμίων) κ.λπ. Το Αγρίνιο λ.χ. είναι αρχαίο τοπωνύμιο από τους Αγραίους, αρχαίο αιτωλικό φύλο (Αγραίοι = αγρευτές, κυνηγοί < άγρα «κυνήγι» ή «αγρότες, άνθρωποι τής γης» < αγρός). Η πόλη, μετά την καταστροφή της το 314 π.Χ., επανεμφανίζεται τον 13ο αι. ως οικισμός με το όνομα Βραχώρι (<Βλαχώρι <Βλαχοχώρι <Βλοχοχώρι «χωριό που οι κάτοικοί του κατάγονταν από τον Βλοχό τής Θεσσαλίας). Το 1835, αφού ιδρύθηκε το Νέο Ελληνικό Κράτος, το Βραχώρι ξαναπήρε την αρχαία ονομασία Αγρίνιο. Τα Βαλκάνια προέρχονται από το τουρκ. balcan που σημαίνει «όρος», όνομα που δόθηκε από τους Τούρκους στο όρος Αίμος. Η Καλαμάτα, μεσαιωνική ονομασία τής αρχαίας πόλης Φεραί, πήρε το όνομά της από ένα παλιό βυζαντινό μοναστήρι τής περιοχής, την Παναγία την Καλομάτα απ' όπου το Καλαμάτα (με αφομοίωση τού -ο- σε -α-).

Ενίοτε η ετυμολογία μιας λέξης εμφανίζει την αμηχανία μας για την αληθινή προέλευση μιας λέξης ή, άλλοτε, περίεργες συγκυρίες που καθορίζουν την ονομασία των λέξεων. Έτσι για την ετυμολογία τής λέξης καγκουρό, που δηλώνει το γνωστό μαρσιπποφόρο θηλαστικό της Αυστραλίας, λέγεται ότι προήλθε από τη φράση των ιθαγενών (Aborigines) τής Αυστραλίας ka gouro, δηλ. «δεν ξέρω», με την οποία απάντησαν στον Άγγλο εξερευνητή J . Cook όταν τους ρώτησε πώς ονομάζουν αυτό το ζώο! Ενώ η ευαγγελική φράση «μη μου άπτου», την οποία είπε ο Χριστός προς τη Μαρία μετά την Ανάσταση («μη μου άπτου, ούπω γαρ αναβέβηκα προς τον πατέρα», Ιωάν. 20. 17), μια φράση που σήμαινε «μη με αγγίζεις», έφτασε —από παρερμηνεία ή συνειδητή μεταφορά— να σημαίνει τον υπερβολικά ευαίσθητο, τον ευπαθή ή τον μυγιάγγιχτο, που καμία σχέση δεν έχει με το δογματικό περιεχόμενο τής ευαγγελικής χρήσεως.

MASCHERE VENEZIANE

Η ΜΑΡΙΝΑ ΤΩΝ ΒΡΑΧΩΝ-Ελύτης

Η ΜΑΡΙΝΑ ΤΩΝ ΒΡΑΧΩΝ-Ελύτης


Έχεις μια γεύση τρικυμίας στα χείλη - Μα πού γύριζες
Ολημερίς τη σκληρή ρέμβη της πέτρας και της θάλασσας
Αετοφόρος άνεμος γύμνωσε τους λόφους
Γύμνωσε την επιθυμία σου ως το κόκαλο
Κι οι κόρες των ματιών σου πήρανε τη σκυτάλη της Χίμαιρας
Ριγώνοντας μ' αφρό τη θύμηση!
Πού είναι η γνώριμη ανηφοριά του μικρού Σεπτεμβρίου
Στο κοκκινόχωμα όπου έπαιζες θωρώντας προς τα κάτω
Τους βαθιούς κυαμώνες των άλλων κοριτσιών
Τις γωνιές όπου οι φίλες σου άφηναν αγκαλιές τα διοσμαρίνια

Μα πού γύριζες
Ολονυχτίς τη σκληρή ρέμβη της πέτρας και της θάλασσας
Σού 'λεγα να μετράς μες στο γδυτό νερό τις φωτεινές του μέρες
Ανάσκελη να χαίρεσαι την αυγή των πραγμάτων
Ή πάλι να γυρνάς κίτρινους κάμπους
Μ' ένα τριφύλλι φως στο στήθος σου ηρωίδα ιάμβου.

Έχεις μια γεύση τρικυμίας στα χείλη
Κι ένα φόρεμα κόκκινο σαν το αίμα
Βαθιά μες στο χρυσάφι του καλοκαιριού
Και τ' άρωμα των γυακίνθων - Μα πού γύριζες

Κατεβαίνοντας προς τους γιαλούς τους κόλπους με τα βότσαλα
Ήταν εκεί ένα κρύο αρμυρό θαλασσόχορτο
Μα πιο βαθιά ένα ανθρώπινο αίσθημα που μάτωνε
Κι άνοιγες μ' έκπληξη τα χέρια σου λέγοντας τ' όνομά του
Ανεβαίνοντας ανάλαφρα ως τη διαύγεια των βυθών
Όπου σελάγιζε ο δικός σου ο αστερίας.

’κουσε, ο λόγος είναι των στερνών η φρόνηση
Κι ο χρόνος γλύπτης των ανθρώπων παράφορος
Κι ο ήλιος στέκεται από πάνω του θηρίο ελπίδας
Κι εσύ πιο κοντά του σφίγγεις έναν έρωτα
Έχοντας μια πικρή γεύση τρικυμίας στα χείλη.

Δεν είναι για να λογαριάζεις γαλανή ως το κόκαλο άλλο καλοκαίρι
Για ν' αλλάξουνε ρέμα τα ποτάμια
Και να σε πάνε πίσω στη μητέρα τους
Για να ξαναφιλήσεις άλλες κερασιές
Ή για να πας καβάλα στον μαΐστρο.

Στυλωμένη στους βράχους δίχως χτες και αύριο
Στους κινδύνους των βράχων με τη χτενισιά της θύελλας
Θ' αποχαιρετήσεις το αίνιγμα σου.

EXEI ΡΕΥΜΑ Η ΑΝΑΡΧΙΑ ---

Η 27χρονη Γερμανίδα που συνελήφθη την περασμένη εβδομάδα από την Αντιτρομοκρατική αφέθηκε χτες ελεύθερη. Η Γερμανίδα απάντησε σε όλες τις ερωτήσεις της ανακρίτριας και δήλωσε αναρχική. Έχει ενδιαφέρον ο διάλογος της Γερμανίδας με την εισαγγελέα.

Σύμφωνα με τον δικηγόρο της Γερμανίδας, η εισαγγελέας την ρώτησε γιατί βρέθηκαν στο σπίτι της κείμενα αντιεξουσιαστικών οργανώσεων και επιστολές συλληφθέντων με την κατηγορία της τρομοκρατίας. Η Γερμανίδα απάντησε πως τα κείμενα ήταν δημοσιευμένα και η εισαγγελέας σχολίασε πως «δεν είναι φυσιολογικό να έχεις στο σπίτι σου κείμενα τρομοκρατών».

Προφανώς, από το μυαλό της εισαγγελέως δεν έχει περάσει ποτέ η ιδέα πως αυτοί που διώκονται ως τρομοκράτες αυτοπροσδιορίζονται ως επαναστάτες και δεν θεωρούνται τρομοκράτες από όλους – υπάρχουν άνθρωποι που τους στηρίζουν, άλλοι που τους θαυμάζουν και πολλοί που τους παρακολουθούν με ενδιαφέρον ή και περιέργεια.

Στην εποχή της κοινωνίας της πληροφορίας –όπου μπορείς να βρεις όλα τα κείμενα του πλανήτη στο διαδίκτυο- μια Ελληνίδα εισαγγελέας θεωρεί πως δεν είναι φυσιολογικό να έχει κάποιος στο σπίτι του κείμενα «τρομοκρατών». Από την άλλη, η εισαγγελέας θα θεωρεί φυσιολογικό να έχει κάποιος στο σπίτι του περιοδικά για τα ζώδια. Επίσης, θα θεωρεί φυσιολογικό να έχει κάποιος σπίτι του τηλεόραση και να παρακολουθεί μεσημεριανάδικα και σαπουνόπερες – αυτά είναι πολύ φυσιολογικά πράγματα.

Προσπαθώ να φανταστώ την εισαγγελέα. Μια παντρεμένη Ελληνίδα -που ίσως έχει παιδιά- έρχεται φάτσα κάρτα με μια 27χρονη Γερμανίδα που της δηλώνει ευθαρσώς πως είναι αναρχική και πως δεν τρέχει τίποτα που έχει στο σπίτι της κείμενα αντιεξουσιαστών.

Οπωσδήποτε, η Ελληνίδα εισαγγελέας θεωρεί την 27χρονη Γερμανίδα «παιδί» - ένα παιδί που παραστράτησε και ξέφυγε από την αγκαλιά της οικογένειάς της. Όταν στην Ελλάδα θεωρείσαι παιδί μέχρι τα 50, είναι δύσκολο για την εισαγγελέα να αντιληφθεί πως η 27χρονη Γερμανίδα που έχει απέναντί της είναι μια ανεξάρτητη γυναίκα που έχει πάρει τη ζωή της στα χέρια της εδώ και αρκετά χρόνια. Θα περίμενε να ακούσει μερικές τυπικές «ελληνικές» δικαιολογίες, τίποτα παρακάλια, κάποια αναφορά σε μια χαροκαμένη μάνα, και βλέπει ακριβώς το αντίθετο: μια γυναίκα που έχει το θάρρος της γνώμης της και των επιλογών της.

Η «γκάφα» της Αντιτρομοκρατικής –που παρουσίασε τη Γερμανίδα ως παιδί πρώην μελών της RAF- ανέδειξε μερικές διαφορές ανάμεσα στη γερμανική και την ελληνική κοινωνία. Αμέσως μετά τη σύλληψη της 27χρονης Γερμανίδας, η μητέρα της δήλωσε πως η κόρη της είναι αναρχική και τα αδέρφια της είπαν με περηφάνια πως ανήκουν κι αυτά στον αναρχικό χώρο.

Όταν συλλαμβάνονται Έλληνες αναρχικοί ή αντιεξουσιαστές, η οικογένειά τους συνήθως απουσιάζει επειδή αισθάνεται ντροπή. Αν το παιδί τους ήταν σε κάποιο reality και κουνούσε τον κώλο του, οι γονείς του θα φούσκωναν από περηφάνια, αλλά ντρέπονται που το παιδί τους είναι αναρχικό. Οι Γερμανοί μας νίκησαν και σε αυτόν τον τομέα• η «χαλαρή» και «αδιάφορη» γερμανική οικογένεια αποδεικνύεται πιο ενωμένη και πιο ειλικρινής στα δύσκολα από την «δεμένη» ελληνική οικογένεια.

Βέβαια, θα πρέπει να σημειώσω πως η γενναιότητα, η υπευθυνότητα και η αξιοπρέπεια με την οποία αντιμετωπίζουν οι νεαροί Έλληνες αντιεξουσιαστές τις κατηγορίες που τους αποδίδονται είναι αξιοπρόσεκτες. Σε μια χώρα που οι τριαντάρηδες ζητάνε χαρτζιλίκι από τον μπαμπά, οι τριαντάρες κωλοβαράνε όλη μέρα γιατί θεωρούνται μπεμπέκες και όλοι οι πολιτικοί δηλώνουν αθώοι για την κατάντια της χώρας, βλέπεις 20χρονους και 23χρονους αντιεξουσιαστές να αναλαμβάνουν ξεκάθαρα την ευθύνη των πράξεών τους και να δηλώνουν στα ίσια πως δεν αναγνωρίζουν ούτε τα δικαστήρια, ούτε το κράτος, ούτε τίποτα (σ.σ. «Αναρχική είμαι, δεν είμαι ζητιάνα να κάνω παζάρια και διαπραγματεύσεις» είχε γράψει σε επιστολή της η Κωνσταντίνα Καρακατσάνη). Επίσης, σε μια εποχή απόλυτης ιδιωτείας, αυτοί οι νεαροί επιδεικνύουν συγκινητική αλληλεγγύη στους συντρόφους τους.

Δεν είμαι πολιτικός επιστήμονας ή κοινωνιολόγος για να κάνω αναλύσεις στις κοινωνικές αλλαγές, αλλά περπατάω στους δρόμους, βλέπω και προσπαθώ να καταλάβω. Πριν από μερικά χρόνια, σε μια πορεία του Πολυτεχνείου, διαπίστωσα με έκπληξη πως το μπλοκ των αναρχικών και των αντιεξουσιαστών δεν αποτελείτο πια από τα συνήθη διακόσια με τριακόσια άτομα – ήταν πια χιλιάδες.

Κατά την ταπεινή μου γνώμη, οι συλλήψεις και οι καταδίκες –αλλά και η κοινωνικοπολιτική και οικονομική κατάσταση- θα πυκνώσουν κι άλλο τις τάξεις των αναρχικών και των αντιεξουσιαστών.

Είναι λάθος να βαφτίζονται τρομοκράτες, είναι λάθος να φυλακίζονται, είναι λάθος να αντιμετωπίζονται με χιλιάδες αστυνομικούς. Είναι λάθη που θα πληρωθούν ακριβά. Αλλά δεν αρκεί να το λέω εγώ.


PITSIRIKOS

.

ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΜΑΡΑΘΩΝΑ ΚΑΙ Η ΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΣΠΑΡΤΙΑΤΩΝ - ΜΙΑ ΑΠΟΨΗ-

Tα περί... "πανσελήνου" και "αδιαφορίας" ΨΕΜΜΑΤΑ του Ηροδότου και του Παπαρρηγόπουλου κατά των Σπαρτιατών
Πρώτη επιδρομή των Περσών. Η εν Μαραθώνι μάχη (490 π.Χ.)
Κατά την πρώτην επιδρομήν των Μήδων εναντίον της Ελλάδος υπό τον Δάτιν και τον Αρταφέρνην, διηγούμενος ο Ηρόδοτος τα περί της μάχης του Μαραθώνος, διά να μειώση τα πανελλήνια αισθήματα των Λακεδαιμονίων, οίτινες πάντοτε προεκινδύνευον διά την ελευθερίαν των Ελληνικών πόλεων, προσεπάθησε να προσάψη εις τους Λακεδαιμονίους αδιαφορίαν διά την τύχην των Αθηνών, δημιουργήσας τους δήθεν ισχυρισμούς των Σπαρτιατών περί πανσελήνου, διά να αποφύγουν την μάχην και να αφήσουν αβοήθητον την κινδυνεύουσαν μεγάλην Ελληνικήν πόλιν. Επί τούτου χαρακτηριστικώς ομιλεί ο Πλούταρχος, του οποίου παραθέτομεν την περικοπήν (Her. Mab. C, XXVI) :
“Και μην την πανσέληνον ήδη σαφώς εξελήλεγκται Λακεδαιμονίων καταψευδόμενος, ήν φασί περιμένοντας αυτούς εις Μαραθώνα μη βοηθήσαι τους Αθηναίους. Ου γαρ μόνον άλλας μυρίας εξόδους και μάχας πεποίηνται μηνός: ισταμένου μη περιμείναντες την πανσέληνον αλλά και ταύτης της μάχης, έκτη βοηδρομιώνος ισταμένου γενομένης ολίγον απελείφθησαν ώστε και θεάσασθαι και νεκρούς απελθόντες εις τον τόπον. Αλλ’ όμως ταύτα περί της πανσελήνου γέγραφεν. Αδύνατα δη σφιν το παραυτίκα ποιέειν ταυτά, ου βουλομένοισι λύειν τον νόμον. Ήν γαρ ισταμένου του μηνός εινάτη. Εινάτη δε ουκ εξελεύσεται έφασαν ου πληρέος εόντος του κύκλου. Ούτοι μεν ουν την πασέληνον ενέμενον. Συ δε μεταφέρεις την πανσέληνον εις αρχήν μηνός διχομηνίας ούσαν και τον ουρανόν ομού και τας ημέρας και πάντα τα πράγματα συνταράσσεις. Και τα Ελλάδος επαγγελλόμενος γράφειν… Ει γαρ ανέγκω ταύτα Αθηναίοις ουκ είασαν, ουδέ προείδον, ενάτη τον Φιλιππίδην παρακαλούντα Λακεδαιμονίους επί την μάχην εκ της μάχης γεγενημένον και τάυτα δευτεραίον εις Σπάρτην εξ Αθηνών (ως αυτός φησιν) αφιγμένον. Ει μη μετά το νικήσαι τους πολεμίους Αθηναίοι μεταπέμπονται τους συμμάχους…”

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΥΠΑΙΘΡΟΣ ΚΑΙ Ο ΦΙΛΛΕΛΗΝ ΦΩΤΟΓΡΑΦΟΣ Fred Boissonnas

Author: .J.Ec.

Ο Ελβετός Fred Boissonnas (1858-1946), ο επιφανέστερος γόνος της γνωστής «δυναστείας φωτογράφων» της Γενεύης, έχει συνδέσει το όνομά του με την Ελλάδα.

Δεινός ορειβάτης και φυσιολάτρης έρχεται πρώτη φορά στην Ελλάδα και φωτογραφίζει το 1903 ,έρχεται ξανά το 1907 ,το 1913 είναι ο πρώτος που ανεβαίνει στην κορυφή του Ολύμπου.Ξαναέρχεται για ένα τελευταίο ταξίδι στο Άγιο Όρος το 1930 (72 χρονών!).

Από το 1903 που πρωτογνώρισε τη χώρα μας, η ζωή του καθορίσθηκε και φωτίσθηκε από τη μαγεία της. Επί 30 και πλέον χρόνια, όχι μόνον ως φωτογράφος αλλά και ως συγγραφέας, εικονογράφος και εκδότης βιβλίων με θέματα από την Ελλάδα, αποτέλεσε έναν από τους καλύτερους «πρεσβευτές» μας, αποκαλύπτοντας και προβάλλοντας στην Ευρώπη και σε ολόκληρο τον κόσμο, με τη σπάνια αισθαντικότητα και τη μοναδική τεχνική του στη φωτογραφία, τα γεμάτα φως τοπία μας, τα λαμπρά αρχαία μνημεία και τη ζωντανή καθημερινότητα του λαού μας.

Με την ίδια τεχνική και αισθητική θεώρηση, θα μας δώσει όλα τα αριστουργήματά του από περιοχές της Ελλάδας, τις οποίες φωτογράφισε με τις μηχανές και τις γυάλινες πλάκες του, που ζύγιζαν εκατοντάδες κιλά και τις οποίες μετακινούσε συνήθως με μουλάρια και άλλα πρωτόγονα μέσα.

Λιγοι αγάπησαν την Ελλάδα όσο ο φωτογράφος Φρεντ Μπουασονά (1858-1946). Ο ίδιος έγραφε το 1910: «Αυτός ο λαός, τόσο στις ακτές όσο και στο εσωτερικό της χώρας, ο ψαράς της Αίγινας, ο γεωργός της Αργολίδας, ο βοσκός του Χελμού ή του Παρνασσού, όλος αυτός ο κόσμος έχει τόσο σπινθηροβόλο πνεύμα, τόση καλοσύνη, τόσο πάθος για την ελευθερία, μια τέτοια λατρεία για το παρελθόν του, μια τέτοια προσήλωση στις αρχαίες συνήθειες…».

Και ο Ντανιέλ Μπο-Μποβί, πρύτανης της Σχολής Καλών Τεχνών της Γενεύης, ο οποίος συνταξίδεψε με τον Μπουασονά στην Ελλάδα, είχε πει σε μια διάλεξη το 1931: «Στην Ελλάδα, όπου άλλοι δεν πήγαιναν παρά γυρεύοντας ερείπια, εμείς ανακαλύπταμε μια φύση κι έναν λαό».

Η τρυφερή ματιά του «ξένου» που αγάπησε ανυστερόβουλα τη χώρα μας, μας κάνει να εκτιμήσουμε κάθε τι που παίρνουμε ως δεδομένο στην Ελλάδα. Από την Ακρόπολη ως μια «καλημέρα» σε ένα σοκάκι των Κυκλάδων…..

Ο Μπουασονά ήταν επιτυχημένος φωτογράφος προτού ακόμη ανακαλύψει την Ελλάδα. Γεννημένος στη Γενεύη, κληρονόμησε το φωτογραφικό εργαστήριο του πατέρα του το 1888 και το διηύθυνε μαζί με τον αδελφό του, Εντμόν-Βικτόρ. Οι δυο τους εφηύραν την ορθοχρωματική πλάκα, η οποία έδωσε ένα ασύγκριτα βελτιωμένο αποτέλεσμα. Το 1900, εισάγοντας τη χρήση τηλεφακού, πέτυχε την αποτύπωση του Λευκού Ορους ξεχωρίζοντας για πρώτη φορά στην ιστορία της φωτογραφίας το μπλε από το άσπρο στο φάσμα του φωτός. Τρία χρόνια αργότερα ταξίδεψε στην Ελλάδα και ο ίδιος χαρακτήρισε αυτή τη συνάντηση «έρωτα με την πρώτη ματιά».

Τον περιλαμβάνουμε στους μεγάλους Έλληνες φωτογράφους και για την αξία του έργου του και για τον φιλελληνισμό του αλλά και επειδή πιστεύουμε πως το έργο του έκανε γνωστή την Ελλάδα της εποχής του και επηρέασε και πολλούς Έλληνες φωτογράφους.Το σύνολο του Ελληνικού τμήματος του αρχείου του αποκτήθηκε πρόσφατα από την πολιτιστική Ολυμπιάδα.Τα έργα του δημιουργού αποτελούν μια μοναδική μαρτυρία της ζωής της αγιορειτικής κοινότητας στα χρόνια του μεσοπολέμου.Οι φωτογραφίες από το ταξίδι του στο Άγιο Όρος αποκαλύπτουν τη θρησκευτική ζωή, την αρχιτεκτονική των μονών και την πρωτοκαθεδρία των στοιχείων της φύσης στην ύπαιθρο.

Fred Boissonnas, “Εικόνες της Ελλάδας”

Γιάννης Σταθάτος 2004

Δεν ήσαν σπάνιες, την περίοδο του όψιμου μεσαίωνα και της αναγέννησης, οι δυναστείες ζωγράφων, μουσικών ή αρχιτεκτόνων. Αντίστοιχη περίπτωση στο χώρο της φωτογραφίας παρουσιάζει η οικογένεια Boissonnas της Γενεύης, από την οποία προήλθαν έξη διακεκριμένοι φωτογράφοι: ο Henri-Antoine (1833-1889), οι γιοι του Francois-Frederic (1858-1946) και Edmond-Victor (1862-1890) και οι τρεις γιοι του δεύτερου, Edmond Edouard (1891-1924), Henry Paul (1894-1966) και Paul (1902-1983). Σημαντικότερος έμελλε να αναδειχθεί ο Francois-Frederic, που έγινε γνωστός με το υποκοριστικό Fred: εξαιρετικά δραστήριος και εργατικός, ασχολήθηκε κατ’αρχάς με την εντατική καταγραφή της πατρίδας του και των κατοίκων της. Tο 1889, με τον αδελφό του Edmond, παρουσίασε στη διεθνή έκθεση των Bρυξελλών μια καινούργια ορθοχρωματική αρνητική πλάκα που για πρώτη φορά απέδιδε σωστά τους τόνους του γαλάζιου ουρανού. Μία δεκαετία αργότερα, αγόρασε την επιχείρηση του Nadar και ίδρυσε κανούργιο εκδοτικό οίκο στη Μασσαλία.

Για μάς, ουσιώδες στοιχείο στη βιογραφία του Boissonnas είναι βέβαια ο φιλλεληνισμός του, που οφείλετο τόσο στο γενικότερο φιλλεληνικό πνεύμα της Γενεύης του 19ου αιώνα όσο και στη στενή σχέση της οικογενείας με τον Ελβετό τραπεζίτη και σύμβουλο τού Καποδίστρια, Jean-Gabriel Eynard. Το 1903, ο Boissonnas για πρώτη φορά επισκέπτεται και φωτογραφίζει την Ελλάδα με τον φίλο του Daniel Baud-Bovy, πρύτανη της Σχολής Καλών Τεχνών. Ακολούθησαν άλλες φωτογραφικές εξορμήσεις το 1907-1908, το 1911-1912, το 1913 και το 1919, με αποτέλεσμα την έκδοση δεκατριών λευκωμάτων ελληνικού περιεχόμενου από τα οποία ξεχωρίζουν “En Grece par Monts et par Vaux” (“Στα βουνά και λαγκάδια της Eλλάδος”, 1910), “Le Parthenon” (1910-12), “Des Cyclades en Crete au gre du vent” (“Aκολουθώντας τον άνεμο από τις Kυκλάδες στη Kρήτη”, 1919) και “Dans le sillage d’Ulysse” (“Aκολουθώντας τον πλου του Oδυσσέα”, 1933).

Οι πρακτικές δυσκολίες της φωτογράφισης στην ελληνική ύπαιθρο, που προϋπέθετε τη μεταφορά και χρήση ογκώδους και βαρέως υλικού κάτω από συχνά πρωτόγωνες συνθήκες, ποτέ δεν φαίνεται να τον πτόησαν. Tο καλοκαίρι του 1913 ο Boissonnas και ο Baud-Bovy, αφού διέσχισαν με μουλάρια την Hπειρο και την Πίνδο, έφθασαν στη Θεσσαλονίκη με σκοπό να φωτογραφίσουν τις επιχειρήσεις του Βαλκανικού πολέμου με ορμητήριο το ελληνικό στρατηγείο στην Kρέσνα.

Στη Θεσσαλονίκη όμως πληροφορήθηκαν ότι απαραίτητη προϋπόθεση ήταν ο εμβολιασμός κατά της χολέρας, που θα ακολουθούσε αναγκαστική οκταήμερη καραντίνα. Για να αποφύγουν, όπως γράφει ο Baud-Bovy, τον πληκτικό εγκλωβισμό στο ξενοδοχείο τους, αποφάσισαν να αφιερώσουν το αναπάντεχο αυτό διάλειμμα στην κατάκτηση της μέχρι τότε απάτητης ψηλότερης κορυφής του Ολύμπου. Η πρώτη αναρρίχηση του Μύτικα επετεύχθηκε πράγματι στις 2 Αυγούστου από τους δύο Ελβετούς και τον οδηγό τους, τον Λιτοχωρίτη κυνηγό (και βιολιστή) Χρήστο Κάκκαλο.

Κατά τη διάρκεια της αναρρίχησης, παρά τις ιδιαίτερα αντίξοες καιρικές συνθήκες, “ο Boissonnas, δεμένος με το σκοινί την άκρη του οποίου κράταγε [ο Baud-Bovy], φωτογράφιζε τους γκρεμούς που ορθώνονταν γύρω μας σαν ερειπωμένοι καστρότοιχοι, και που φαίνονταν σαν να σαλεύαν μέσα από την αεικίνητη, σκιώδη ομίχλη”.

Ο Fred Boissonnas υπήρξε αναμφισβήτητα ο κορυφαίος φωτογράφος του ευρύτερου ελλαδικού χώρου κατά το πρώτο ήμισυ του εικοστού αιώνα, και αυτό για δύο βασικούς λόγους. O πρώτος ήταν, απλούστατα, η εξαιρετική καλλιτεχνική αλλά και τεχνική του ικανότητα. Ο δεύτερος και εξ ίσου σημαντικός ήταν το σπάνιο χάρισμα να βλέπει τα πάντα με φρέσκο και αειθαλές μάτι. Περιπετειώδης, αθλητικός και ελεύθερος από στερεότυπες προκαταλήψεις σχετικά με το τι άξιζε ή δεν άξιζε να απαθανατισθεί, ο Boissonnas φωτογράφιζε με τον ίδιο ενθουσιασμό και την ίδια επιτυχία αρχαία μνημεία και τουρκομαχαλάδες, Ηπειρώτες βοσκούς και Αθηναίους αστούς, έρημα τοπία και πολυπληθή λιμάνια. Επιπλέον, παρά την εμφανή αγάπη που έτρεφε για την Ελλάδα, η προκατάληψη αυτή δεν εξελίχθηκε ποτέ σε τυφλό σωβινισμό: η Ελλάδα του Boissonnas ήταν το πολυεθνοτικό και πολυπολιτισμικό σταυροδρόμι της Ανατολικής Μεσογείου και όχι η συρρικνωμένη Ελλάδα που μοιραία δημιουργήθηκε από τη Μικρασιατική καταστροφή. Με άλλα λόγια, ενώ ο Boissonnas συνέβαλε συστηματικά στη θετική προβολή της Ελλάδας στο εξωτερικό, οι φωτογραφίες του δεν μπορούν να χαρακτηρισθούν «εθνοπλαστικές», όπως αυτές πολλών Ελλήνων φωτογράφων της δεκαετίας του είκοσι και του τριάντα.

Αυτό βέβαια δεν σημαίνει πως ο φιλλεληνισμός του Boissonnas δεν έπαιρνε συχνά άμεσα πρακτική όσο και αποτελεσματική μορφή. Τον Φεβρουάριο 1919, λόγου χάριν, δηλαδή σε μια εξαιρετικά κρίσιμη για την ελληνική διπλωματία στιγμή, οργάνωσε στο Παρίσι έκθεση 550 φωτογραφιών με θέμα την Ελλάδα, έκθεση που πλαισιώθηκε από διαλέξεις και δημοσιεύσεις, εγκαινιάσθηκε από τον Υπουργό Εξωτερικών της Ελλάδας και προσέλκυσε πάνω από 40,000 επισκέπτες.

Παραδόξως, η βιβλιογραφία τού τόσο σημαντικού για την ιστορία της ελληνικής φωτογραφίας αυτού δημιουργού είναι σήμερα εξαιρετικά πτωχή. Δύο μόνον αυτοτελείς εκδόσεις φαίνεται να δημοσιεύθηκαν από το 1933 μέχρι το 2001: το ανάτυπο του «Aκολουθώντας τον πλου του Oδυσσέα» που κυκλοφόρησε η Άγρα το 1991 και το λεύκωμα «Θεσσαλονίκη 1913 και 1919» του Λαογραφικού Μουσείου Θεσσαλονίκης (1989). Ως εκ τούτου, ο τόμος «Εικόνες της Ελλάδας», που παρουσιάζει 110 διτονικές αναπαραγωγές σε σελίδες διαστάσεων 30Χ34 εκ., είναι εξαιρετικά ευπρόσδεκτος.

Η πατρότητα του βιβλίου, όπως συχνά συμβαίνει με τα πιο φιλόδοξα εκδοτικά εγχειρήματα, αποδεικνύεται αρκετά μπερδεμένη: πρόκειται για έκδοση του Ριζαρείου Ιδρύματος, συνοδευτική έκθεσης στο Εκθεσιακό Κέντρο του ιδρύματος στο Μονοδένδρι, χρηματοδοτημένη από το Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας, βασισμένη στα αρνητικά του αρχείου Boissonnas στη Γενεύη, συνοδευόμενη από σύντομα κείμενα δύο ελβετών καθηγητών και με καλλιτεχνική επιμέλεια του Γιάννη Δήμου.

Οι «Εικόνες της Ελλάδας», εν μέρει χάρη στη λιτή αλλά εμπνευσμένη σελιδοποίηση της Κωνσταντίνας Σαμπανιώτη, θα μπορούσαν να διεκδικήσουν τον τίτλο του ομορφότερου φωτογραφικού βιβλίου της τελευταίας δεκαετίας, αν δεν το πρόδιδαν δύο στοιχεία. Το ένα είναι η πενία των κειμένων, αφού οι φωτογραφίες συνοδεύονται μόνον από δύο εισαγωγικές σελίδες του Gad Borel, γαμπρού του Boissonnas και διαχειριστού του αρχείου του, και από τρεις σελίδες του καθηγητού Armand Brulhart σχετικά με την οικογένεια Boissonnas στη Γενεύη.

Χάθηκε, δηλαδή, μία μοναδική ίσως ευκαιρία για τη συγγραφή ολοκληρωμένης μελέτης των ελληνικών φωτογραφιών του Boissonnas και του κλίματος στις οποίες τραβήχθηκαν, κάτι που αποτελεί πλέον επιτακτική ανάγκη. Παράδειγμα της έλλειψης βασικών πληροφοριών σχετικά με το έργο του αποτελεί το γεγονός ότι στο σύντομο, ανυπόγραφο πρόλογο του λευκώματος, αναφέρεται ότι οι ελληνικές λήψεις του αρχείου Boissonnas αριθμούv συνολικά 7,000 κομμάτια.

Σύμφωνα όμως με τη «Διεθνή Εγκυκλοπαίδια Φωτογράφων» των Ελβετών Auer & Auer, στον αριθμό αυτό ανέρχονται όσες τράβηξε ο Boissonnas στην Ελλάδα το 1903 και μόνον. Ποιός έχει δίκιο; Ο Baud-Bovy πάντως αναφέρει αλλού ότι ο Boissonnas τύχαινε να χρησιμοποιήσει, σε μία μόνο μέρα, μέχρι και έξι δωδεκάδες γυάλινες πλάκες.

Μεγαλύτερο κατά τη γνώμη μου πρόβλημα αποτελεί το υπερβολικά βαρύ τύπωμα των εικόνων, με αποτέλεσμα πολλές να φαίνονται αισθητά πιο σκοτεινές από τις πρωτότυπες. Η σχετική απόφαση, που πρέπει να λήφθηκε στο στάδιο των διαχωρισμών ή της εκτύπωσης του βιβλίου, έχει μεν το προτέρημα να τις καθιστά δραματικώτερες, κέρδος όμως που αντισταθμίζεται από την αισθητή μείωση λεπτομέριας στις σκοτεινότερες, πιο σκιασμένες περιοχές των φωτογραφιών. Δεν ισχυρίζομαι ότι τα σύγχρονα τυπώματα βάσει παλιών αρνητικών πρέπει απαραιτήτως να είναι εκατό τοις εκατό πιστά στα πρωτότυπα, αφού από τη μια μεριά οι αισθητικές αντιλήψεις αλλάζουν με το πέρασμα του χρόνου και από την άλλη, η εξαφάνιση των πρωτοτύπων υλικών καθιστά κάθε τέτοια προσπάθεια ανόφελη – αποτελεί όμως λάθος η θυσία πληροφοριών που βρίσκονταν στο αρχικό αρνητικό και που επέλεξε να φανερώσει ο φωτογράφος. Όταν, λόγου χάριν, σε πρωτότυπη φωτογραφία του Boissonnas διαβάζουμε εύκολα τα χαρακτηριστικά προσώπων που στέκονται σε σκιασμένο μέρος της σύνθεσης, και τα χαρακτηριστικά αυτά βρίσκονται τώρα τυλιγμένα στο σκοτάδι, πρόκειτα αναμφισβήτητα για απώλεια.

Προφανώς λοιπόν το λεύκωμα «Εικόνες της Ελλάδας» δεν αντιπροσωπεύει την τελευταία λέξη όσον αφορά την περίπτωση Boissonnas, δεν παύει όμως, παρ’ όλες τις τυχόν επιφυλάξεις που διατυπώθηκαν, να είναι μία όμορφη έκδοση που συμπληρώνει ως ένα βαθμό ένα τεράστιο κενό της σημερινής βιβλιογραφίας.

ASPROMAVRO

Τα φάρμακα στην Aρχαία Eλλάδα Aνάμεσα στο μύθο, τη λαϊκή εμπειρική θεραπευτική και την επιστήμη

Γιώργος Παπαδόπουλος Αναπληρωτής Καθηγητής Φαρμακολογίας Ιατρική Σχολή Πανεπιστημίου Αθηνών

Oι αρχαίοι Έλληνες, όπως και όλοι οι λαοί, αρχαίοι και νεότεροι, πρωτόγονοι και προηγμένοι,
χρησιμοποιούσαν φάρμακα για να θεραπεύουν αρρώστιες ή για να ανακουφίζουν από δυσάρεστες,
επώδυνες καταστάσεις. O όρος «φάρμακο», όμως, δεν σήμαινε στην αρχαία Ελλάδα μόνο
ό,τι εννοούμε συνήθως, αλλά και το δηλητήριο: αυτό που ήπιε ο Σωκράτης μετά την καταδίκη του αναφέρεται στους Πλατωνικούς Διαλόγους ως «φάρμακον».1 Εξάλλου, οι σχέσεις και τα όρια μεταξύ θεραπευτικών φαρμάκων και δηλητηρίων είναι ένα θέμα που παρακολουθεί όλη την ιστορία των φαρμάκων και δεν μπορεί να αναπτυχθεί περισσότερο εδώ.
Στην αρχαία Ελλάδα (όπως και σε αντίστοιχους πολιτισμούς) χρησιμοποιούσαν για θεραπευτικούς σκοπούς κυρίως μέρη φυτών (ρίζες, φύλλα, άνθη, καρποί κ.λπ.), αλλά και ζωικά προϊόντα (μέρη του σώματος ή εκκρίματα ζώων), καθώς και ανόργανες (ορυκτές) ουσίες.2 Για τη χρήση τους ως φαρμάκων τα μέρη των φυτών (και τα άλλα φυσικά προϊόντα) υποβάλλονταν σε σχετικά απλές επεξεργασίες:πολτοποίηση, ξήρανση, κονιοποίηση, βράσιμο (σε νερό ή κρασί), ανάμιξη με άλλεςουσίες (π.χ. μέλι) κ.ά.

ΑΠΟ ΤΑ ΒΑΘΗ ΤΩΝ ΑΙΩΝΩΝ
Αναφορές για χρήση (και για δράσεις) φαρμάκων βρίσκουμε σε πολύ παλαιά κείμενα (και βέβαια όχι μόνο από τον ελ-
λαδικό χώρο). Αξιοσημείωτες είναι οι σχετικές αναφορές στα ομηρικά έπη. Στην Ιλιάδα, όταν ο Άρης τραυματίζεται από τον Διομήδη, ο Δίας καλεί το γιατρό Παιήονα: Τότε ο Παιήονας απιθώνοντας πα στην πληγή βοτάνια μαλαχτικά μεμιάς τον έγιανε· θνητός μαθές δεν ήταν.
Πώς με την πρώτη το συκόγαλο το άσπρο το γάλα πήζει, κι ας είναι αριό, κι ως τ’ ανακάτωσες θωρείς το ευτύς πηγμένο·όμοια γοργά κι αυτός τον γιάτρεψε τον αντρειωμένον Άρη.3
Τα φάρμακα, ωστόσο, στα ομηρικά έπη δεν χρησιμοποιούνται μόνο για ό,τι θα ονομάζαμε καθαρά ιατρικούς σκοπούς. Η Ελένη (Oδ. δ 221) δίνει στους φίλους του Oδυσσέα το νηπενθές για να απαλύνει τη θλίψη τους για τον υποτιθέμενο χαμό του. O Ερμής (Oδ. κ 395) δίνει στον
Oδυσσέα ένα φυτό, το μώλυ, για να αντιμετωπίσει τα μάγια της Κίρκης.
Oι περιγραφές για τη χρήση φαρμάκων στα ομηρικά έπη βρίσκονται μέσα σε μια μυθική αχλύ, και όχι μόνο επειδή έχουν να κάνουν με μάγια και την αντιμετώπισή τους (όπως στην περίπτωση της Κίρκης), ούτε επειδή τα αποτελέσματά τους είναι τόσο εντυπωσιακά (όπως
στη θεραπεία του τραύματος του Άρη) που φθάνουν στην περιοχή του υπερφυσικού. Άλλωστε και τα δύο αυτά μοτίβα απαντούν επανειλημμένα σε σχέση με τα φάρμακα ακόμη και στους νεότερους χρόνους. Επιπλέον, τα αποτελέσματα φαίνεται ότι έχουν σχέση, σε σημαντικό βαθμό, και με τις ιδιότητες των προσώπων που τα χρησιμοποιούν ή τα δίνουν. O Άρης φαίνεται να θεραπεύεται με τόσο εντυπωσιακό τρόπο ίσως κυρίως επειδή δεν ήταν θνητός. Το μώλυ, πάλι, δεν μπορεί να το ξεριζώσει κανένας θνητός και πρέπει να παρέμβει ο Ερμής.4

«Ριζοτόμοι», «φαρμακοπώλες» και λαϊκή ιατρική

Όπως ισχύει και για όλους τους λαούς σε αντίστοιχες ιστορικές περιόδους (αλλά και για ένα πολύ μεγάλο μέρος της ιστορίας της ανθρωπότητας), στην αρχαία Ελλάδα αυτοί που εκτελούσαν ιατρικές-θεραπευτικές δραστηριότητες ανήκαν σε διαφορετικές κατηγορίες. Καταρχάς υπήρχαν, όπως παντού, οι «λαϊκοί θεραπευτές». Από την άλλη μεριά μπορούμε να διακρίνουμε αυτούς που θα ονομάζαμε «θεσμοθετημένους θεραπευτές». Τέτοιοι είναι
στις αρχαίες κοινωνίες αρχικά οι θεραπευτές που ανήκουν στο ιερατείο (όπως στα ελληνικά Ασκληπιεία). Επιπλέον, στην αρχαία Ελλάδα εμφανίζονται σε κάποια εποχή αυτοί που θα ονομάζαμε «επιστήμονες γιατροί», όπως εκείνοι που ανήκαν στη σχολή της Κω και της Κνίδου. Λαϊκοί θεραπευτές στην αρχαία Ελλάδα ήσαν, μεταξύ άλλων, οι ονομαζόμενοι «ριζοτόμοι» (αυτοί που κόβουν, που μαζεύουν ρίζες και, γενικότερα, φαρμακευτικά φυτά) και «φαρμακοπώλαι» (αυτοί που πουλούν φάρμακα, κυρίως φαρμακευτικά φυτά). Oι άνθρωποι αυτοί, που δεν είχαν ιδιαίτερη ιατρική μόρφωση, προμήθευαν γιατρούς και αρρώστους με φαρμακευτικά φυτά, αλλά παράλληλα έδιναν και ιατρικές συμβουλές και εκτελούσαν, σε μεγάλη έκταση, θεραπείες. Ιδιαίτερα τα λαϊκά στρώ-
ματα φαίνεται ότι βασίζονταν, σε μεγάλο βαθμό, σ’ αυτούς για να αντιμετωπίσουν τις αρρώστιες τους. Κάποιοι από αυτούς είχαν κερδίσει την εκτίμηση ακόμη και των «επιστημόνων» γιατρών, οι οποίοι λάβαιναν σοβαρά υπόψη τις γνώσεις τους. Ιδιαίτερη φήμη είχε ο Κρατεύας, «ριζοτόμος» στην αυλή του Μιθριδάτη Δ΄ (α΄ μισό του 1ου αιώνα π.Χ.), ο οποίος έγραψε ένα σημαντικό βιβλίο για φαρμακευτικά φυτά, το οποίο επηρέασε τόσο
τον Διοσκουρίδη όσο και άλλους μεταγενέστερους (το βιβλίο δεν σώζεται).
Φάρμακα και Ασκληπιεία
Τα Ασκληπιεία είχαν μεγάλο κύρος στη αρχαία Ελλάδα,και στην Κλασική περίοδο, ακόμη και μετά τη διάδοση της ιπποκρατικής ιατρικής, αλλά και στην Ελληνιστική και τη Ρωμαϊκή περίοδο. Oι άρρωστοι που προσέρχονταν σ’ αυτά για θεραπεία ακολουθούσαν διαδικασίες
που περιλάμβαναν δεήσεις, ακροάσεις μουσικών εκτελέσεων ή θεατρικών παραστάσεων, λουτρά, δίαιτα κ.λπ.
Το τελικό στάδιο ήταν η εγκοίμηση, κατά την οποία ο άρρωστος κοιμόταν μέσα σε ειδικό χώρο του Ασκληπιείου και στον ύπνο του εμφανιζόταν ο θεός ή κάποια άλλη
μορφή που εκτελούσε τη θεραπεία ή έδινε στον άρρωστο θεραπευτικές οδηγίες. Σ’ αυτό το «θεραπευτικό όνειρο» ο θεός έδινε μερικές φορές στον άρρωστο κάποιο φάρμακο, είτε συγκεκριμένο γνωστό φυτό είτε π.χ. να πιει ένα ιαματικό ποτό σ’ ένα κύπελλο. Άλλοτε πάλι
του έδινε εντολή να χρησιμοποιήσει κάποιο φάρμακο όταν ξυπνήσει.5
Τα φάρμακα στη λόγια γραμματεία
Στην Ιπποκρατική Συλλογή δεν σώζεται έργο (ή έστω μέρος του) που να αναφέρεται συστηματικά σε φάρμακα.Σε πολλά, όμως, έργα της Συλλογής περιέχονται διάσπαρτες γνώσεις για τις ιδιότητες και υποδείξεις για τη χρήση των φαρμάκων. Το παλαιότερο σωζόμενο έργο που αναφέρεται συστηματικά σε φάρμακα (φαρμακευτικά φυτά) είναι το Περί φυτών ιστορίαι του Θεόφραστου από την Ερεσό (372-287 π.Χ.), και συγκεκριμένα το 9ο βι-
βλίο του έργου.6 Βασικό, ωστόσο, σημείο αναφοράς στην ιστορία των επιστημονικών γνώσεων για τα φαρμακευτικά φυτά είναι το βιβλίο του Διοσκουρίδη Περί ύλης ιατρικής. Γράφτηκε ανάμεσα στο 60 και το 78 μ.Χ. O Διοσκουρίδης γεννήθηκε στην Ανάζαρβο της Κιλικίας και ταξίδεψε σε πολλές χώρες –κατά μία, όχι βεβαιωμένη, εκδοχή, ως γιατρός
στα ρωμαϊκά στρατεύματα– και είχε την ευκαιρία να γνωρίσει από κοντά πολλά φαρμακευτικά φυτά και τις χρήσεις τους σε διάφορους λαούς και περιοχές. Η σημασία
του έργου του Διοσκουρίδη έγκειται τόσο στον όγκο των γνώσεων που περιέχει όσο και στην επίδραση που άσκησε στους περισσότερους κατοπινούς συγγραφείς μέχρι την Αναγέννηση, αλλά και αργότερα.7
Την ίδια εποχή με το έργο του Διοσκουρίδη γράφεται το Naturalis historia του Πλίνιου (23-79 μ.Χ.), μια εγκυκλοπαίδεια που φιλοδοξεί να περιέχει όλα όσα ήσαν γνωστά σχετικά με τη φύση. Στο έργο αυτό περιλαμβάνονται και πολλά για τη θεραπευτική χρήση φυτών (και άλλων φυσικών προϊόντων).8
Η τελική συστηματοποίηση των γνώσεων σχετικά με τα φάρμακα (όπως και όλου του σώματος γνώσεων της αρχαίας ελληνικής ιατρικής) γίνεται με τον Γαληνό (129- 199/200 ή 216/217 μ.Χ.). O Γαληνός γεννήθηκε στην Πέργαμο της Μ. Ασίας, σπούδασε ιατρική εν μέρει στην Αλεξάνδρεια (το σημαντικότερο τότε κέντρο ελληνικής ιατρικής, επιστήμης και φιλοσοφίας) και χρημάτισε προσωπικός γιατρός των αυτοκρατόρων Μάρκου Αυρήλιου και
Κόμμοδου. Σχετικά με τα φάρμακα, τα έργα του Γαληνού ενσωματώνουν πολλά στοιχεία από τον Διοσκουρίδη και από άλλους συγγραφείς.

Η προέλευση των γνώσεων για τα φάρμακα

Oι γνώσεις σχετικά με τα φάρμακα που περιέχονται στα αρχαιοελληνικά κείμενα επεκτείνονται σε πολλές λεπτομέρειες: τρόπος συλλογής των φυτών (ακόμα κατάλληλη
εποχή, ενδεχομένως και ώρα της ημέρας), τρόπος διατήρησης, τρόποι παρασκευής, δοσολογία, καταστάσεις για τις οποίες είναι κατάλληλο το κάθε φάρμακο κ.λπ. Είναι φανερό (από αναφορές των συγγραφέων και από συγκρίσεις των κειμένων) ότι πολλές από τις πληροφορίες που αναφέρει ένας συγγραφέας προέρχονται από παλαιοτέρους του. O Γαληνός π.χ. έχει πάρει πολλά στοιχεία από τον Διοσκουρίδη και άλλους, ο Διοσκουρίδης
από παλαιοτέρους του και από τη λαϊκή ιατρική διαφόρων περιοχών κ.ο.κ. Το γεγονός, όμως, αυτό δεν μας διαφωτίζει και πολύ, γιατί παραμένει αναπάντητο το πώς εί-χαν αποκτήσει τις γνώσεις αυτές οι παλαιότεροι.
Μια πρόχειρη απάντηση είναι ότι οι γνώσεις αυτές αποκτήθηκαν αρχικά με τυχαίες παρατηρήσεις ή τυχαίες δοκιμές. Μια τέτοια απάντηση, όμως, δεν είναι καθόλου
ικανοποιητική. Είναι εξαιρετικά προβληματικό να δεχθεί κανείς ότι όλο το σώμα των σχετικών γνώσεων αποκτήθηκε με «συσσώρευση» τέτοιων τυχαίων παρατηρήσεων
ή δοκιμών. Πολλά από τα φάρμακα αυτά είναι θεραπευτικά μόνο σε συγκεκριμένες δόσεις ή συγκεκριμένες συνθήκες παρασκευής και χορήγησης (συνθήκες που περιγράφονται, πολλές φορές, με μεγάλη ακρίβεια στα αρχαία κείμενα), ενώ σε άλλες συνθήκες μπορεί να είναι
αδρανή ή τοξικά. Άλλοτε πάλι τα φάρμακα αυτά πρέπει να λαμβάνονται για μεγάλο χρονικό διάστημα πριν εμφανισθούν θεραπευτικά αποτελέσματα. Αυτό που μπορεί να προσφέρει μια τυχαία παρατήρηση είναι μάλλον να οδηγήσει σε κάποια τροποποίηση, συμπλήρωση κ.λπ. μιας γνώσης που ήδη υπάρχει. Με άλλα λόγια: για να προχωρήσει κανείς σε γνώσεις σχετικά με τα φάρμακα πρέπει να ξεκινήσει από (και να στηριχθεί σε) ήδη δομημένες γνώσεις.
Μια τέτοια παρατήρηση μας οδηγεί στις πιο πρώιμες (ή πρωτόγονες) φάσεις ενός πολιτισμού, στις οποίες, όπως είναι γνωστό, οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν ήδη ένα μεγάλο φάσμα φαρμάκων. Όπως παρατηρεί ο R. Schmitz:9 «Στον άνθρωπο των προϊστορικών εποχών ή των πρωτόγονων πολιτισμών εκδηλώνονται κάποια έμφυτα ένστικτα που αναπτύσσονται τόσο περισσότερο, όσο λιγότερο οι δραστηριότητές του κατευθύνονται από συνειδητή, συστηματική σκέψη. Όπως συμβαίνει με το υγιές ζώο, έτσι και ο υγιής άνθρωπος αναζητούσε τη φυτική, ζωική ή ορυκτή τροφή του και έβρισκε ασυνείδητα αυτό το οποίο χρειαζόταν το σώμα του, ενώ απέφευγε εκείνο που θα τον έβλαπτε. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα στην περίπτωση μιας αρρώστιας, στην οποία ο οργανισμός αναζητά εκείνο που του είναι απαραίτητο για να ανακτήσει την υγεία του».10

Φάρμακα για την αποκατάσταση της «ισορροπίας» των χυμών και των ποιοτήτων
Oι αντιλήψεις της ιπποκρατικής ιατρικής (καθώς και άλλων ιατρικών συστημάτων που αναπτύχθηκαν αργότερα) για τη λειτουργία του ανθρώπινου οργανισμού, την υγεία, την αρρώστια και τη θεραπεία διαφέρουν ριζικά από αυτές που επικρατούν στη σημερινή ιατρική.11 Βασικό ρόλο στην ιπποκρατική ιατρική παίζουν τα τέσσερα
στοιχεία της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας (γη, νερό, αέρας, φωτιά), οι τέσσερις βασικές «ποιότητες» (θερμό,ψυχρό, υγρό, ξηρό) και οι τέσσερις χυμοί (αίμα, φλέγμα,
κίτρινη χολή, μαύρη χολή). Στην ιπποκρατική ιατρική (κάπως σχηματικά) υγεία σημαίνει «ισορροπία» («ισονομία») των χυμών ή άλλων «συστατικών» του ανθρώπου, ενώ η
αρρώστια προκαλείται από υπερβολική «κυριαρχία» («μοναρχία») ενός χυμού ή «συστατικού».12 Παρόλο που οι αρχές της φαρμακευτικής θεραπευτικής δεν διατυπώνο-
νται με σαφήνεια σε κανένα έργο της Ιπποκρατικής Συλλογής (και μολονότι υπάρχουν αρκετές διαφορές ανάμεσα στα έργα αυτά) μπορούμε να πούμε (πάλι αρκετά
σχηματικά) ότι ο ρόλος των φαρμάκων είναι, σε μεγάλο βαθμό, να επαναφέρουν την «ισορροπία» των χυμών – κι αυτό γίνεται συνήθως με αρκετά βίαιο τρόπο, προκαλώ-
ντας εμετούς ή κενώσεις (διάρροιες). Δηλαδή μεγάλο μέρος από τα φάρμακα που αναφέρονται στην Ιπποκρατική
Συλλογή είναι εμετικά ή καθαρτικά.13 Η επικινδυνότητα κάποιων από τα φάρμακα αυτά ήταν βέβαια γνωστή στους Ιπποκρατικούς: «Σπασμeς âξ âλλεβόρου, θανάσιμον».14 Η ηπιότερη πλευρά της ιπποκρατικής θεραπευτικής αντιστοιχούσε στη δίαιτα (βλ. πιο κάτω).
Στα έργα του Γαληνού ακολουθούνται γενικά οι ίδιες θεραπευτικές αρχές – εδώ διατυπωμένες με σαφήνεια και συγκροτημένες πάνω σε θεωρητικές βάσεις. Επιπλέον, ο Γαληνός αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στις «ποιότητες» που αναφέραμε παραπάνω. Μια αρρώστια π.χ. μπορεί να είναι «ψυχρή» και «υγρή». Τότε πρέπει να δοθεί ένα φάρμακο «θερμό» και «ξηρό» (αρχή της «θεραπείας διά των αντιθέτων») – και μάλιστα, όσο περισσό-
τερο «ψυχρή» είναι, για παράδειγμα, η αρρώστια, τόσο περισσότερο «θερμό» πρέπει να είναι το φάρμακο.15 O γιατρός πρέπει επομένως να μπορεί να αναγνωρίζει τις «ποιότητες» της αρρώστιας και να γνωρίζει εκείνες του κάθε φαρμάκου.16

Oι «δυνάμεις» των φαρμάκων
Βασικό στοιχείο στην περιγραφή των ιδιοτήτων των φαρμάκων από τον Διοσκουρίδη είναι η έννοια «δύναμις». O Διοσκουρίδης αποδίδει σε κάθε φάρμακο κάποιες «δυνάμεις». O κρόκος, π.χ., έχει «δύναμιν […] πεπτικήν, μαλακτικήν, υποστύφουσαν, ουρητικήν».17 O άγνος ή λύγος
(λυγαριά) έχει «δύναμιν […] θερμαντικήν, μαλακτικήν, ο δε καρπός αυτής πινόμενος βοηθεί θηριοδήκτους».18 Στο ίδιο έργο αναφέρονται πολλές άλλες δυνάμεις φαρμάκων, είτε με το όνομά τους (δύναμις θερμαντική, ψυκτική, ξηραντική, λεπτυντική, μαλακτική, στυπτική, πυρωτική, υπνοποιός, δακρυοποιός, σαρκωτική, πεπτική, αμβλυντική δριμέων φαρμάκων κ.λπ.), είτε με τo αποτέλεσμα που επιφέρουν (καθαίρει πάχη και χολάς, άγει έμμηνα, πλη-
ροί έλκη, ούρα κινεί, βοηθεί σκορπιοπλήκτοις, έλμινθα πλατείαν εκβάλλει, λίθους φθείρει, φλεγμονήν πραΰνει,τον στόμαχον αμβλύνει, εμέτους κινεί, φλεγμονάς ιάται,αλωπεκίας θεραπεύει, ψύχει, λύει κεφαλαλγίας κ.λπ.).
Γενικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι «δύναμις» είναι η ικανότητα ενός φαρμάκου να προκαλεί κάτι (οτιδήποτε)στον ανθρώπινο οργανισμό. Όπως προκύπτει κι από τα παραδείγματα που δώσαμε, «δύναμις» είναι και το ότι ένα φάρμακο μπορεί να μεταβάλλει κάποιες «ποιότητες», να είναι π.χ. θερμαντικό ή ψυκτικό, ή να προκαλεί εμετό ή κένωση – και μάλιστα να απομακρύνει (με εμετό ή κένωση) ένα συγκεκριμένο χυμό, αποκαθιστώντας έτσι την
«ισορροπία». Αλλά η έννοια της «δύναμης» δεν περιλαμβάνει βέβαια μόνο αυτά.
Στην πραγματικότητα, η έννοια αυτή σχετίζεται με όρους, όπως «σθένος», «ισχύς» κ.λπ. και περίπου με ό,τι εννοούμε και σήμερα με τέτοιους όρους: το φάρμακο είναι «δυνατό», «ισχυρό», είναι «δυνατότερο» από την αρρώστια και μπορεί να την κατανικήσει.19 Η «δύναμη» ενός
φαρμάκου υπενθυμίζει αυτά που αναφέρονται στις λαϊκές γνώσεις για τα φάρμακα («αυτό το φάρμακο είναι καλό για την τάδε αρρώστια», «εκείνο ανακουφίζει από τον
πονοκέφαλο» κ.ο.κ.), ενώ, από την άλλη μεριά, μπορεί να συνδέεται και με «μυθικές» αντιλήψεις για τα φάρμακα (όπως τις συναντάμε, π.χ., στα ομηρικά έπη). Έτσι έχει
μια αξιοσημείωτη «οικουμενικότητα» και διαχρονικότητα,κάτι που επιβεβαιώνεται από τη διατήρησή του στην ιστορία των φαρμάκων. Παρόλο που ο όρος αυτός υπάρχει και πριν από τον Διοσκουρίδη (π.χ. στα ιπποκρατικά κείμενα), με τον Διοσκουρίδη καθιερώνεται οριστικά στη φαρμακευτική βιβλιογραφία, και ακόμη περισσότερο όταν υιοθετείται από τον Γαλη-
νό.20

Φάρμακα, «δίαιτα» και η «θεραπευτική δύναμη της φύσης»

Στην ιπποκρατική ιατρική τα φάρμακα δεν αποτελούν το κύριο θεραπευτικό μέσο. Θα
μπορούσε να πει κανείς ότι αποτελούν λύση έσχατης ανάγκης. Η ιπποκρατική θερα-
πευτική είναι, κατά κύριο λόγο, διαιτητική διαιτητική με την ευρύτερη έννοια της λέ-
ξης: ο όρος «δίαιτα» δεν αναφέρεται εδώ μόνο στο τι τρώει και πίνει κανείς, αλλά σε
όλο τον τρόπο ζωής του. Η διατροφή βέβαια του αρρώστου παίζει σημαντικό ρό-
λο. Στα έργα της Ιπποκρατικής Συλλογής δίνονται λεπτομερείς οδηγίες για τις τρο-
φές και τα ποτά που πρέπει να καταναλώνει ο άρρωστος (κι αυτά που πρέπει να
αποφεύγει), για την ποσότητά τους, τον τρόπο παρασκευής τους κ.λπ. Μια κατάλληλη τροφή (ή ένα ποτό) μπορεί να ενισχύσει την «κυριαρχία» ενός χυμού ή μιας ποιότητας – ή, αντίθετα, να τη μειώσει ή να την αποτρέψει. Και εδώ ο γιατρός οφείλει να γνωρίζει αυτές τις επιδράσεις των τροφών.21 Αλλά οι χυμοί και οι ποιότητες επηρεάζονται και από άλλες πλευρές του τρό-
που ζωής. Έτσι δίνονται λεπτομερείς οδηγίες για την ποσότητα και το είδος της κίνησης και της άσκησης, για λουτρά και πλύσεις, για τη σεξουαλική δραστηριότητα, για αλλαγή κλίματος και τόπου διαμονής κ.λπ. Ανάλογες οδηγίες δίνονται και στους υγιείς για τη διατήρηση της υγείας τους – εξάλλου η ιπποκρατική ιατρική είναι, σε με-
γάλο βαθμό, προληπτική. Με τα παραπάνω συνδέεται και η ιδέα που ονομάστηκε
θεραπευτική δύναμη της φύσης. «Φύση» εδώ σημαίνει τη «φύση» κάθε ανθρώπου, την «ουσία», τη «σύστασή» του,τις δυνάμεις που δρουν μέσα του. Σύμφωνα με την ιδέα
αυτή το βασικό έργο της θεραπείας επιτελεί η «φύση» του αρρώστου, ενώ αυτά που καθορίζει ή ενεργεί ο γιατρός (τα φάρμακα, η δίαιτα, χειρουργικές επεμβάσεις κ.λπ.) απλά διευκολύνουν ή υποβοηθούν το έργο της «φύσης». Το θέμα αυτό επανέρχεται πολλές φορές στα ιπποκρατικά κείμενα: «Νούσων φύσιες ¨ητροί. [ … ] εéπαίδευτος ™ φύσις ëκοÜσα οé μαθοÜσα τa δέοντα ποιεÖ».22 Με βάση την αντίληψη αυτή, η ιπποκρατική ιατρική χαρακτη-
ρίζεται συχνά από επιφυλακτικότητα και στάση αναμονής, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για χορήγηση φαρμάκων ή για αφαιμάξεις. Στον Γαληνό ισχύουν γενικά οι ίδιες αρχές: «καd γaρ αî φύσεις, ½ς αéτeς [Ιπποκράτης] που γράφει, τ΅ν νόσων ε¨σdν ¨ατροί. ε¨ μbν âπd σωτηρί÷α τοÜ ζώου πάντα πράττει,εûλογόν âστι καd τοÜτο, τaς νόσους âκείνην πρώτην
¨Äσθαι, j πολλοfς îδρ΅τας χεάσασαν, j δι’ οûρων j διaγαστρeς j δι’ âμέτων κενώσασαν τοfς λυποÜντας χυμούς».23 Η θεραπευτική του όμως είναι γενικά περισσότερο επεμβατική: χρησιμοποιεί συχνότερα και με πολύ λιγότερο δισταγμό φάρμακα και αφαιμάξεις.

Η συνέχεια
Oι αντιλήψεις και οι γνώσεις των αρχαίων Ελλήνων για τα φάρμακα (και γενικότερα για την ιατρική) έμελλε να κυριαρχήσουν για πολλούς αιώνες, όχι μόνο στον ελληνόφωνο κόσμο, αλλά και σε όλη τη Δύση. Τα έργα του Διοσκουρίδη και του Γαληνού μεταφράστηκαν γρήγορα στα λατινικά και ήσαν ανάμεσα στα πρώτα έργα που τυπώθηκαν μετά την εισαγωγή της τυπογραφίας. Η θεραπευτική αυτή, όσο κι αν φαντάζει σήμερα μακρινή και ξένη σε σύγκριση με τις σημερινές ιατρικές αντιλήψεις, στην πραγματικότητα παρέμενε ζωντανή (και, σε μεγάλο βαθμό, κυρίαρχη) ακόμη και τον 17ο και τον 18ο αιώνα.
Τα φάρμακα και οι θεραπείες αυτές παραμερίστηκαν,από τον 19ο αιώνα, με την επικράτηση της σύγχρονης ιατρικής και την ανάπτυξη των νέων χημικών φαρμάκων.
Τις τελευταίες όμως δεκαετίες, όπως είναι γνωστό, πολλοί άνθρωποι στις ανεπτυγμένες χώρες προτιμούν πάλι να χρησιμοποιούν, σε πολλές περιπτώσεις, φυσικά προϊόντα, κυρίως φυτικά, επεξεργασμένα με απλούς τρόπους, αντί για τα χημικά φάρμακα του εμπορίου. Με κά-
ποια έννοια, θα μπορούσε να μιλήσει κανείς για αναβίωση των αρχαίων ελληνικών φαρμάκων.
24 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1 «Καd ï παÖς âξελθgν καd συχνeν χρόνον διατρίψας wκεν ôγων τeν μέλ-
λοντα δώσειν τe φάρμακον, âν κύλικι φέροντα τετριμμένον» Πλάτ. Φαί-
δων 117a, 5-7.
2 Διάσημο ορυκτό φάρμακο ήταν η Λημνία γη, ένα είδος χώματος από
τη Λήμνο που ζυμωνόταν με νερό, διαμορφωνόταν σε μικρά τεμάχια τα
οποία σφραγίζονταν με τη σφραγίδα της Πολιτείας της Λήμνου και,
αφού ξηραίνονταν, εξάγονταν σε πολλά μέρη του τότε γνωστού κό-
σμου.
3 Ιλ. Ε 900-904 (μτφρ. Ν. Καζαντζάκη / Ι.Θ. Κακριδή).
4 Σ’ ένα τέτοιο πλαίσιο δεν είναι εύκολο –ούτε έχει πολλή σημασία– να
προσπαθήσει κανείς να διευκρινίσει σε ποιο βαθμό τέτοιες περιγραφές
αντιστοιχούν σε πραγματικά γεγονότα ή έχουν μάλλον χαρακτήρα συμ-
βολικό.
5 Δεν θα αποπειραθούμε να εξετάσουμε εδώ εκτενέστερα τι συνέβαινε
πραγματικά στα Ασκληπιεία. Oι σχετικές περιγραφές από την αρχαιό-
τητα είναι φανερό ότι είναι φορτισμένες από τις θρησκευτικές αντιλή-
ψεις, ιδιαίτερα μέσα στην ατμόσφαιρα δέους σχετικά με την αρρώστια,
το θάνατο και την προσδοκία παρέμβασης του θείου (ή, μερικές φορές,
και από την αντίδραση σε τέτοιες αντιλήψεις). Από την άλλη μεριά, οι
σημερινές συζητήσεις γύρω από το θέμα σκιάζονται συνήθως από τις
θετικιστικές προκαταλήψεις της πλειονότητας των επιστημόνων, ακόμα
και σε τομείς όπως η ιστορία και η αρχαιολογία. Για περισσότερες λε-
πτομέρειες σχετικά με τις θεραπείες στα Ασκληπιεία, βλ. Α. Krug,
Αρχαία ιατρική. Επιστημονική και θρησκευτική ιατρική στην αρχαιότητα,
μτφρ. Ε.Π. Μανακίδου / Θ. Σκαρτζής, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1997, σ.
123-184.
6 Άλλοι που αναφέρονται ως συγγραφείς σχετικών βιβλίων μετά τον Θε-
όφραστο (εκτός από τον Κρατεύα) είναι ο Ανδρέας, ο Νίκανδρος, ο
Sixtius Niger, ο Διόδοτος, ο Ηρακλείδης κ.ά.
7 Για το Περί ύλης ιατρικής μπορούν να ανιχνευθούν με σχετική βεβαιό-
τητα περίπου 30 εκδόσεις χειρογράφων. Μια εξαιρετική έκδοση με
θαυμάσια εικονογράφηση είναι αυτή που βρίσκεται σήμερα στη βιβλιο-
θήκη της Βιέννης, γνωστή με το όνομα Codex Vindobodensis. Γράφτη-
κε (και εικονογραφήθηκε) το 512 μ.Χ. και δωρήθηκε στη πατρικία Ιου-
λιάνα Ανικία από τους κατοίκους του προαστίου Oνωράτα της Κωνστα-
ντινούπολης.
8 O Πλίνιος ήταν βέβαια Ρωμαίος και το έργο είναι γραμμένο στα λατι-
νικά. Όμως στην περίοδο αυτή δεν είναι εύκολο να γίνει διάκριση ανά-
μεσα σε ελληνική και ρωμαϊκή ιατρική. Κάτι που διαφοροποιεί το έργο
του Πλίνιου από εκείνο του συγχρόνου του Διοσκουρίδη είναι ότι το
πρώτο περιέχει πολύ περισσότερα από αυτά που θα λέγαμε ότι ανή-
κουν στους χώρους της μαγείας και της δεισιδαιμονίας.
9 Στο βιβλίο του Geschichte der Pharmazie, 1, Govi Verlag, Eschborn
5. Aνάγλυφο που απεικονίζει γιατρό, όπως συμπεραίνεται από
τις δύο σικύες (ιατρικά κύπελλα) κάτω από το αέτωμα της στή-
λης. Tέλος 6ου αι. Bασιλεία, Mουσείο Tέχνης.

1998, που αποτελεί το πλέον σύγχρονο και περιεκτικό σύγγραμμα για
την ιστορία των φαρμάκων.
10 Στο ίδιο, σ. 3
11 Βλ. Γ. Χριστιανίδης / Δ. Διαλέτης / Γ. Παπαδόπουλος / Κ. Γαβρόγλου,
Oι επιστήμες στην αρχαία Ελλάδα, στο Βυζάντιο και στον Νεώτερο Ελλη-
νισμό, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2000, σ. 221-236.
12 Περισσότερα για τις θεωρητικές βάσεις της αρχαίας ελληνικής ια-
τρικής βλ. στο ίδιο και V. Nutton, Ancient Medicine, Routledge, London
/ New York 2004.
13 Παρόμοιο στόχο («απομάκρυνση» και μείωση της «κυριαρχίας» ενός
χυμού) εξυπηρετούσαν και οι αφαιμάξεις, ένα επίσης διαδεδομένο θε-
ραπευτικό μέσο.
14 Ιππ. Αφορισμοί V, 1.
15 Στη γαληνική ιατρική η ποιότητα μιας αρρώστιας (ή ενός φαρμάκου)
χαρακτηρίζεται από ένα βαθμό με τιμή από το 1 μέχρι το 4. Ένα φάρ-
μακο π.χ. θερμό στο βαθμό 4 είναι το περισσότερο θερμό που μπορεί
να υπάρξει.
16 Σχετικά με τις ποιότητες των φαρμάκων, μερικές φορές είναι αρκε-
τά εύκολο να τις μαντέψει (ή να τις κατανοήσει ή να τις αποδεχθεί) κα-
νείς: το καυτερό πιπέρι π.χ. είναι θερμό – και μάλιστα στο μέγιστο
βαθμό. Σε άλλες όμως περιπτώσεις τα πράγματα δεν είναι τόσο κα-
τανοητά.
17 Διοσκ. Περί ύλης ιατρικής Α, 26.
18 Διοσκ. Περί ύλης ιατρικής Α, 103.
19 Επιπλέον αυτός ο όρος αποφεύγει μια προσχώρηση σε κάποια «ια-
τρική Σχολή» ή σε κάποιο συγκεκριμένο θεωρητικό σύστημα, ενώ μπο-
ρεί να ενσωματώσει ιδέες από τέτοιες σχολές ή συστήματα.
20 Αξίζει να σημειωθεί ότι ένα από τα σημαντικότερα πανεπιστημιακά
συγγράμματα της νεότερης Ελλάδας, η Φαρμακολογία του Θεοδ. Αφε-
ντούλη (πρώτη έκδοση 1875) έχει ως υπότιτλο: Περί φύσεως και δυνά-
μεως και χρήσεως των φαρμάκων.
21 Από τα δημητριακά π.χ., που αποτελούσαν βασικές τροφές για τους
αρχαίους Έλληνες, τα ιπποκρατικά κείμενα θεωρούν ότι το σιτάρι είναι
«θερμό», ενώ το κριθάρι είναι «ψυχρό». Έτσι, ανάλογα με την περίπτω-
ση, άλλοτε έπρεπε να παίρνει ο άρρωστος σιταρένιο ψωμί (ή χυλό) και
άλλοτε κριθαρένιο. Σε μια αδρή προσέγγιση, το καλοκαίρι είναι προτι-
μότερο το κριθάρι, ενώ το χειμώνα το σιτάρι.
22 Ιππ. Επιδημίαι 6.5, 1.
23 Γαλ. Εις το Ιπποκράτους, Περί τροφής ΙΙΙ, 14.
24 Η χρήση αυτών των φυσικών φαρμάκων βασίζεται και σήμερα κυρίως
σε γνώσεις και αντιλήψεις που έρχονται από το παρελθόν, εν πολλοίς
από την αρχαία Ελλάδα. Ένα σημαντικό εμπόδιο, όμως, για μια πιο συ-
στηματική και επιτυχή (ή αποτελεσματική) χρήση αυτών των φαρμάκων
σήμερα είναι το γεγονός ότι οι σημερινοί άνθρωποι (γιατροί, θεραπευ-
τές, ακόμη και αυτοί που λειτουργούν στο πλαίσιο των λεγόμενων
«εναλλακτικών θεραπειών») βρίσκονται μακριά από την αρχαία ελληνι-
κή θεραπευτική (με τις διάφορες παραλλαγές της) και δεν είναι, στις
περισσότερες περιπτώσεις, καθόλου εύκολο να κατανοήσουν σε βάθος
τη «λογική» της χρήσης αυτών των φαρμάκων. Αυτό πάλι που προτεί-
νεται συχνά από τη σύγχρονη ακαδημαϊκή ιατρική, να ελέγχεται δηλα-
δή η θεραπευτική αξία των φαρμάκων αυτών πειραματικά με βάση τις
μεθόδους της σύγχρονης ιατρικής, προσκρούει στο γεγονός ότι οι σύγ-
χρονες αυτές μέθοδοι ελέγχου έχουν αναπτυχθεί στο πλαίσιο των αντι-
λήψεων της σύγχρονης ιατρικής – και για τις δικές της ανάγκες. Η χρή-
ση τους για την εκτίμηση παραδοσιακών θεραπειών (γενικότερα: θερα-
πειών που ανάγονται σ’ ένα διαφορετικό «παράδειγμα») είναι προβλη-
ματική και αμφίβολης αξίας. Από την άλλη μεριά, δεν είναι επιτρεπτό να
θεωρούνται τέτοιες παραδοσιακές θεραπείες, εξαρχής (όπως γίνεται
συχνά), αναποτελεσματικές, ανάξιες λόγου ή απορριπτέες. Πρέπει,
όμως, να συνειδητοποιεί κανείς τις δυσκολίες για μια ικανοποιητική
εφαρμογή τους.
ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ 102/2007

OTAN OI TOIXOI EXOYN MYNHMATA.....(2)

Ο χειμώνας των Ποντίων

Ο Χειμώνας που σε διάφορα µέρη τοu Πόντου λέγεται ο Χειµός ή Χειµωγκός περιλαμβάνει τους μήνες Δεκέµβριο = Χριστιαννάρτς, Ιανουάριο = Καλαντάρτς, Φεβρουάριο = Κούντουρο. Στον Πόντο ο χειμώνας ήταν πολύ βαρύς, σταματούσαν οι εξωτερικές δουλειές, γύριζαν οι ξενιτεμένοι. Τα βράδια συνήθως τα περνούσαν σε σπίτια, κάνοντας τα νυχτέρια ή βεγγέρες, που στον Πόντο λεγόντουσαν Παρακάθια.

Μα πιο πολύ περίμεναν τα Καλαντόφωτα για να κάνουν τα διάφορα μυστήρια, βαφτίσια, αρραβώνες, γάµους και άλλες γιορτές, γιατί τότε ήταν όλοι µαζεμένοι στο χωριό και ερχόντουσαν οι ξενιτεμένοι. Καλαντόφωτα οι πρόγονοι µας έλεγαν τις γιορτές από τα Χριστούγεννα μέχρι την ημέρα των Φώτων, ή και Δωδεκαήμερο. Με μεγάλη χαρά θα ετοιμαζόντουσαν να δεχτούν τη γέννηση του Θεανθρώπου. Την Παραμονή των Χριστουγέννων σταματούσαν κάθε εξωτερική δουλειά και θα συμπλήρωναν τις ετοιμασίες για τη μεγάλη γιορτή.

Ιανουάριος = Καλαντάρτς,. Στο τζάκι έβαζαν ένα κούτσουρο, ειδικά κομµένο γι' αυτή τη µέρα, που το έλεγαν το Καλαντοκούρ' που ήταν ή από μηλιά ή αχλαδιά (ανάλογα µε το χωριό).

Τον Γενάρη γινόντουσαν οι περισσότεροι γάµοι, γιατί τότε γύριζαν οι νέοι από την ξενιτιά και παράγγελναν στις αγαπημένες τους να τους περιμένουν, Καλαντάρτς και νέον' έτος / κόρ' θα παίρωσε οφέτος.
Και τώρα όπως και τα Χριστούγεννα τα παιδιά θα γύριζαν στα σπίτια και θα έλεγαν τα κάλαντα.
(Τα κάλαντα τα έλεγαν και οι μεγάλοι, αλλά τα έσοδα τα έδιναν για τη λειτουργία των Σχολείων).
Σε μερικά χωριά την Παραμονή της Πρωτοχρονιάς τα παιδιά καβαλώντας κλαδιά από μηλιά, έμπαιναν θριαμβευτικά στο σπίτι φωνάζοντας:
«Χριστούγεννα και κάλαντα και Φώτα και καλός καιρός και καλοχρονία και καλοκαρπία και να ζουν ο πατέρας και η μητέρα και όλοι οι σπιτιανοί» και ο νοικοκύρης τους έδινε φιλοδώρημα.
Αλλού ευχόντουσαν στο νοικοκύρη να αποκτήσει αρσενικά παιδιά και θηλυκά μοσχάρια.
Στην Τραπεζούντα τα παιδιά έλεγαν τα κάλαντα κρατώντας πολύχρωμα φανάρια, τα συμβολικά «Αρχήµηνιά, κι αρχή χρονιά, κι αρχή καλός µας χρόνος».
Σε άλλα µέρη την Παραµονή της Πρωτοχρονιάς ο αρχηγός της οικογένειας, άντρας ή γυναίκα «εκαλαντίαζεν τ' οσπίτ'» σκορπίζοντας δηλαδή διάφορους καρπούς µέσα στο σπίτι και λέγοντας «Άµον το ρούζ'νε αούτα τα καλά, αετσ' πα να ρούζ'νε απές΄ σ΄οσπίτ΄ ν΄εµουν τ΄ευλοϊας και τα καλοσύνας».
ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΠΟΝΤΙΩΝ ΡΟΔΟΥ Ο ΔΙΓΕΝΗΣ