Η ΚΑΘΑΡΗ ΔΕΥΤΕΡΑ ( ΗΘΗ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ ΤΟΥ ΛΑΟΥ ΜΑΣ )

     
Την Καθαρή Δευτέρα (Πρωτονηστίσιμη Δευτέρα και Αρχιδευτέρα) καθαρίζουν τα μαγειρικά σκεύη από τα λίπη με στάχτΚάθε εργασία την Καθαρή Δευτέρα αποκλείεται. Το μόνο που επιτρέπεται είναι ο καθαρισμός (εξ ου και Καθαρή) των σκευών από τα λίπη, κατά προτίμηση με... σταχτόνερο.Αυτά έγραφε στα «Πασχαλινά και της Ανοιξης» ο λαογράφος Δημήτριος Λουκάτος.η. Ο χριστιανός «καθαίρεται» και διατροφικά.

•      Τρώνε λαγάνες (πρόχειρο ψωμί, χωρίς πλήρη ζύμωση), και νηστίσιμα φαγητά (κρασί, ελιές, ταραμά, φρέσκα κρεμμυδάκια). Στην Αθήνα παραδοσιακά εορτάζουν τα κούλουμα, βγαίνοντας στη φύση και πετώντας χαρταετούς. Στον Τίρναβο μαγειρεύουν σε χύτρα σε σταυροδρόμι το μπουρανί (αλάδωτη χορτόσουπα με σπανάκι, ρύζι και ξύδι) και διασκεδάζουν.
• Ωστόσο σε αυτές τις αγροτικές κοινωνίες, αλλά και στα αστικά κέντρα, πριν από μερικές δεκαετίες, δεν καταναλώνονταν οι σημερινές νηστίσιμες λιχουδιές που θα ζήλευε η οποιαδήποτε αρτύσιμη κουζίνα. Τα εδέσματα της Σαρακοστής ήταν τότε τα φρέσκα κρεμμύδια, τα ραπανάκια, ο ταραμάς, ο χαλβάς και τα θαλασσινά, όπου μπορούσαν να τα συλλέξουν επί τόπου, τα βρασμένα όσπρια (μόνο αλατισμένα, χωρίς λάδι). Ετσι, αναφέρει η κυρία Καμηλάκη, έχουν νόημα όσα σκωπτικά λέγονταν όταν αποχαιρετούσαν τον Καρνάβαλο:
  Εμείς ετούτον κλαίομεν, εμάς ποιος θα μας κλάψει,
  Οπου το σκορδοκρέμμυδο τ' άντερα θα μας κάψει; (Κρήτη)
  
  Και ακόμη:
  Ο Λαζανάς ψυχομαχεί κι ο Μακαρούνης κλαίει
  Κι ο Κρόμμυδος σουσουραδεί απάνω στο τραπέζι.
  [Λαζανάς από το λαζάνι, ζυμαρικό. Με την ίδια έννοια και Μακαρούνης (μακαρόνι).]
  Η αποχή λοιπόν από το κρέας, τα γαλακτοκομικά, τα αβγά και γενικά από ουσίες που επιβαρύνουν τον ήδη καταπονημένο από τον χειμώνα οργανισμό διατηρείται ως το Πάσχα με κατανάλωση ψαριών μόνο του Ευαγγελισμού (25 Μαρτίου) και του Λαζάρου.

• Η Καθαρή Δευτέρα είναι ταυτισμένη, κυρίως στην Αθήνα, με τα Κούλουμα, δηλαδή με τη μαζική έξοδο στην εξοχή. Σύμφωνα με τη διευθύντρια του Κέντρου Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών κυρία Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη, για την ετυμολογία της λέξης υπάρχουν δύο εκδοχές. Πιθανότατα προέρχεται από τη λατινική λέξη columna, που σημαίνει κολόνα, καθώς οι Αθηναίοι των αρχών του περασμένου αιώνα συνήθιζαν να γιορτάζουν την ημέρα στους Στύλους του Ολυμπίου Διός, που εκείνα τα χρόνια ήταν εξοχή και όχι το κέντρο της πρωτεύουσας. Αλλοι λαογράφοι πάλι αποδίδουν την προέλευσή της στη λατινική λέξη cumulus, δηλαδή, όπως λέει ο λαός μας, κουμούλα, σωρός, γιατί εκείνη την ημέρα κουβαλούν στην εξοχή αφθονία τροφίμων αλλά και κεφιού.

•      Η Καθαρή Δευτέρα σε πολλές περιοχές αποτελεί συνέχεια στο πνεύμα της Αποκριάς με έθιμα που αποσκοπούν στη γονιμότητα και στην ευετηρία.

     Για παράδειγμα το δρώμενο του Καλόγερου στη Θράκη γινόταν την Καθαρή Δευτέρα. Δύο καλόγεροι (εκλέγονται από τους εγγάμους κάθε τέσσερα χρόνια), η μπάμπω με το εφταμηνίτικο παιδί της, δυό κορίτσια ή νύφες (άγαμοι νέοι), δύο κατσίβελοι και δύο χωροφύλακες τα πρόσωπα. Οι Καλόγεροι είναι μεταμφιεσμένοι με δέρματα ζώων, προσωπίδες από δέρματα, και φέρουν κουδούνια και δοξάρι. Οι κατσίβελοι κατασκευάζουν υνί, σύμβολο της γονιμότητας της γης. Η εικονική άροση με ανθρώπους στο ζυγό είναι συνηθισμένο δρώμενο. Ο ένας Καλόγερος ξαφνικά θέλει να νυμφευθεί και βρίσκει τη νύφη. Ο άλλος Καλόγερος-κουμπάρος τον σκοτώνει και η νύφη θρηνεί. Κάποια στιγμή ο Καλόγερος ανασταίνεται. Ο δαίμων της φύσεως φονεύεται σε ακμαία ηλικία για να μη πεθάνει από γεροντικό μαρασμό και ανασταίνεται. Το τελευταίο μέρος είναι τελετουργική εικονική άροση-όργωμα μπροστά στην εκκλησία με καινούργιο αλέτρι και ζυγό καθώς και σπορά, πράξη ομοιοπαθητικής μαγείας, που μας μεταφέρει ακόμη και σε προδιονυσιακές τελετές. Οι παραστάσεις επίσης παραπέμπουν τους Θιάσους των κωμαστών και τα εξ αμάξης των αρχαίων Αθηναίων στα κατ’ αγρούς Διονύσια, τους Χόας και τα Λήναια.
     Ανάλογα δρώμενα είχαμε και σε άλλες περιοχές: Ο Ζαφείρης στην Ήπειρο, οι Μάηδες στο Πήλιο αργότερα, ο Μπέης, ο Κιοπέκμπεης, οι Πιττεράδες, η Κορέλλα στη Σκύρο, ο θάνατος-κηδεία του Καρνάβαλου, ο Βλάχικος γάμος στη Θήβα, το Καρναβάλι του Σοχού, η Σούσα στην Αγιάσο της Μυτιλήνης κ.ά.

ΚΑΘΑΡΗ ΔΕΥΤΕΡΑ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΤΑΓΜΑ ΤΟΥ ΧΑΡΤΑΕΤΟΥ

Υπάρχουν γραπτές αποδείξεις ότι οι χαρταετοί πετούσαν στον ουρανό της Κίνας από το 200 π.Χ.
Στην Ευρώπη ο χαρταετός κάνει την εμφάνισή του όχι νωρίτερα από το 1400 μ.Χ. από Ευρωπαίους εξερευνητές που επέστρεψαν από την Ασία.
Το πέταγμα του χαρταετού έχει γίνει έθιμο της Καθαρής Δευτέρας. Στην κοινή υπαίθρια έξοδο των ανθρώπων στα «Κούλουμα», είναι απαραίτητο αξεσουάρ των μικρών και μεγάλων που το διασκεδάζουν με την καρδιά τους.
Έτσι, κάθε Καθαρή Δευτέρα, ο ουρανός χρωματίζεται από πολύχρωμους χαρταετούς, που υψώνονται στον ουρανό σαν προάγγελοι της Άνοιξης και βέβαια ως ένδειξη του τέλους της Αποκριάς.
Όπως λένε μερικοί, Καθαρά Δευτέρα χωρίς χαρταετό θα ήταν σαν να πηγαίναμε στην Ανάσταση χωρίς λαμπάδα.
Όχι στο μακρινό παρελθόν, θυμάμαι, τα καλάμια, οι λαδόκολλες ακόμη και οι εφημερίδες, η ψαρόκολλα και πολλές φορές η αλευρόκολλα ήταν τα σύνεργα με τα οποία κατασκευάζαμε τους χαρταετούς μας.
Σήμερα, δυστυχώς δεν υπάρχει χρόνος για τέτοιες δημιουργικές δραστηριότητες…

Ακούστε το τραγούδι:Μίκης Θεοδωράκης: Χαρταετοί

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΚΑΙ  ΑΠΟ ΚΕΝΤΡΟ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ
ΚΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΒΗΜΑ