Περί δημοσιογραφίας και άλλα - Κοινωνικός διπολισμός και μέσα ενημέρωσης

ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ Η. ΧΑΛΑΖΙΑ

Ο τηλεθεατής αποκομίζεται παθητικά μπροστά σε χαμηλού επιπέδου προγράμματα. Ο αυτοκινητιστής κλείνεται μόνος στο κυλιόμενο κουτί του. Ο πεζός βαδίζει αποκομμένος από το περιβάλλον του μέσα στον εκκωφαντικό ήχο της ροκ μουσικής που μεταδίδει το γουόκμαν του. Τεχνολογία – αποβλάκωσης. Τεχνολογία – απομόνωσης… Η νοικοκυρά όμως που απελευθερώνεται από την καθημερινή υποδούλωση χάρις στις διάφορες οικιακές ηλεκτρικές συσκευές: Τα εργοστάσια, που καταργούν χάρις στον αυτοματισμό, επικίνδυνες ή επαναληπτικές χειρωνακτικές εργασίες. Τεχνολογία – απελευθέρωση,. Τεχνολογία – κατάκτηση… Το θέμα είναι παλιό και τετριμμένο η τεχνολογία είναι καλή ή κακή;
Γιατί όμως πρέπει οπωσδήποτε η τεχνολογία να είναι καλή ή κακή; Η απάντηση είναι εξ ίσου παλιά και κοινότυπη όσο και το ίδιο το ερώτημα. Εκ πρώτης όψεως, η τεχνολογία δεν περιέχει παρά μία και μόνη εγγενή αξία, την αποτελεσματικότητα. Αυξάνει τις δυνατότητες εξουσίας πάνω στη φύση και πάνω στους ανθρώπους. Μ’ αυτή της τη λειτουργία παίζει το ρόλο του μεγεθυντή, τον πολλαπλασιαστή. Επιταχύνει τις εξελίξεις, βαθαίνει τις αποκλίσεις, τονίζει της ανομοιότητες, ενισχύει τις αντιθέσεις. Όταν όμως η ταχεία τεχνολογική πρόοδος συνδυάζεται με μια διαδικασία μετασχηματισμού των δομών της κοινωνίας, συμπτώματα τα οποία παρατηρούνται στην Ευρώπη του σήμερα, το φαινόμενο επιταχύνεται και δρας ε βάθος. Τότε χρειάζεται προσοχή. Στην περίπτωση αυτή η τεχνολογία μπορεί να γίνει εργαλείο καταστροφής του κοινωνικού ιστού.
Ένα θέμα που δίκαια βρίσκεται σήμερα στην επικαιρότητα μας προσφέρει το πιο εύκολο παράδειγμα. Όλοι μιλούν για εκμοντερνισμό των επιχειρήσεων. Υπονοείται γενικά ο τεχνολογικός εκμοντερνισμός. Αλλά για πια επιχείρηση πρόκειται; Σ ένα κράτος, ισχυρό στις τηλεαρένες, στον ατομικισμό του, στην παντοκρατορία των συντεχνιών του, στην πίστη του στην ιεραρχική διαστρωμάτωση, υπάρχει κίνδυνος σε πολλές περιπτώσεις η τεχνολογία να οξύνει τα σοβαρά μειονεκτήματα ενός κοινωνικού μοντέλου που έχει κριθεί οπισθοδρομικά. Εάν δεν βρίσκεται υπό σωστό κοινωνικό έλεγχο, τη σφετερίζεται μια μικρή μερίδα πληθυσμού για να δυναμώσει τα μονοπώλια των αποφάσεων και τα προνόμια που τα συνοδεύουν.
Αυτού του είδους η εξέλιξη μπορεί να πάρει πολλά πρόσωπα, όπως: κοινωνική πόλωση, περιθωριοποίηση δυνατότητας κοινωνικού έλεγχου και εξατομίκευση. Ας τα δούμε με τη σειρά.
Κοινωνική πόλωση. Το νήμα τεντώνεται, με κίνδυνο κάποια στιγμή να σπάσει εφ’ όσον συνεχίζεται να διογκώνεται η διαφορά μεταξύ μιας ολοένα και μικρότερης ομάδας ανθρώπων που τρέχουν μπροστά και ενός πολυπληθούς κοπαδιού που αργοπορεί. Ο αυτοματισμός στη βιομηχανία αποτελεί τυπικό παράδειγμα του φαινομένου αυτού. Με τη διάδοση νέων τεχνολογικών μεθόδων παραγωγής που βασίζονται στην πληροφορική, οι βιομηχανικοί εξοπλισμοί μετατρέπονται σταδιακά σε προγραμματισμένα εργαλεία. Οι μηχανές – εργαλεία θα είναι εξοπλισμένα με ψηφιακά χειριστήρια , η εκκίνηση και η παύση της λειτουργίας των μηχανισμών θα ανατίθενται σε προγραμματισμένα ρομπότ, οι λεπτοί χειρισμοί θα πραγματοποιούνται με τη βοήθεια προγραμματισμένων και τηλεκατευθυνόμενων εξομοιωτών. Η γνώση των μεθόδων παραγωγής θα απαιτεί στο εξής γνώσεις προγραμματισμού.
Νέα ερωτήματα λοιπόν μπαίνουν σχετικά με την οργάνωση της εργασίας, ποιος την προγραμματίζει; Ποιος μπορεί να τροποποιήσει τα προγράμματα; Ποιος έχει το δικαίωμα να γνωρίζει πως λειτουργούν; Με μια πρώτη ματιά, αυτό που φαίνεται ότι διακυβεύεται πρωταρχικά είναι το ενδιαφέρον για την εργασία, δηλαδή το κίνητρο των εργαζομένων. Στην πραγματικότητα όμως η εμβέλεια του ζητήματος είναι π-ολύ μεγαλύτερη. Εάν οι επιλογές ακολουθούν τα πρότυπου της τηλεαρένας οι «φυσιολογικοί» εργαζόμενοι θα δουν τον ρόλο τους να περιορίζεται σε αυτό των απλών επιτηρητών. Μη χάνοντας πλέον κανένα μέσο δράσης , καμιά αυτονομία καμιά υπευθυνότητα, καμιά πρόσβαση τη γνώση, δεν θα έχουν πλέον ανάγκη από ιδιαίτερη εξειδίκευση. Μη έχοντας εξειδίκευση, θα αμείβονται όλο και λιγότερο. Αντίθετα, η μικρή μειοψηφία των υψηλά καταρτισμένων και καλά αμειβόμενων στελεχών θα περιλάβει και θα περικλείσει στις γραμμές της την ομάδα των χειριστών του προγραμματισμού. Επομένως η επιλεκτική αυτομόρφωση της βιομηχανίας, ζευγαρωμένη με ένα τηλεαρενιστικό μοντέλο οργάνωσης της εργασίας, θα τείνει να συγκεντρώσει τη μάζα των εργαζομένων στους δυο ακραίους πόλους όσον αφορά τη γνώση και τις αποδοχές, μια μειοψηφία καλοπληρωμένων και υπερεξειδικευμένων, και μια πλειοψηφία ανειδίκευτων και μετρίως αμειβομένων, συν κάποια ενδιάμεσα στρώματα που θα λιγοστέψουν όλο και πιο πολύ. Αποτέλεσμα, συνεχώς αυξανόμενες ανισότητες και υποχώρηση σε παλαιότερες, ξεπερασμένες κοινωνικές δομές.
Ακραία έκφραση του κοινωνικού αυτού διπολισμού είναι η απλή και ξεκάθαρη περιθωριοποίηση μια μερίδα του ανειδίκευτου εργατικού δυναμικού να βρίσκεται τελείως αποκλεισμένη από τον χώρο της εργασίας. Οι νέες τεχνολογίες συμβάλουν, ευτυχώς σε μια αισθητή βελτίωση των παραγωγικών επιδόσεων ετησίως. Αυτό οδηγεί εκτός των άλλων και σε υψηλή άνοδο της παραγωγικότητας της εργασίας κάθε χρόνο, γεγονός το οποίο, σε περιόδους χαμηλούς ρυθμούς ανάπτυξης καταλήγει αναπόφευκτα σε σταδιακή μείωση των ωρών εργασίας. Τα μόνα μέσα για να αποφευχθεί μια συνεχής αύξηση της ανεργίας είναι λοιπόν η οικονομική ανάκαμψη και η μείωση σε τακτικά χρονικά διαστήματα της διάρκειας του προσωπικού χρόνου εργασίας του καθενός. Είναι τόσο προφανής η αριθμητική αυτή λογική ώστε φαίνεται μάταιο να αρνούμαστε τη σπουδαιότητα της συζήτησης για τη διάρκεια του χρόνου εργασίας. Και όμως , αυτό ακριβώς κάνουν (λιγότερο ή όχι φανερά) τελευταία σε όλη την Ευρώπη, οι εργοδότες και μερικές συνδικαλιστικές οργανώσεις και τα πολιτικά κόμματα, υπακούοντας αναμφισβήτητα σε διάφορα συντηρητικά αντανακλαστικά ή σε μια στερεότυπη ηθική της εργασίας. Η συζήτηση αυτή δεν έχει καν αρχίσει στη χώρα μας. Για την ώρα παρακολουθούμε τις συμφωνίες του μνημονίου.
Οι εμφανείς επιπτώσεις της πόλωσης και της περιθωριοποίησης μπορούν βέβαια να θέσουν σε δοκιμασία τον κοινωνικό ιστό, μέχρι σημείου να τον διαταράξουν, όμως ο κίνδυνος που συνδέεται άμεσα με την κοινωνικά οπισθοδρομική εφαρμογή των νέων τεχνολογιών δεν σταματά εδώ. Η διόγκωση ανισοτήτων και η συνεχώς αυξανόμενη ετερογένεια του κοινωνικού σώματος σπάνια συμβιώνουν αρμονικά με τις δημοκρατικές πρακτικές. Αυτό βέβαια ισχύει τόσο σε επίπεδο επιχείρησης όσο και κοινωνικό επίπεδο. Είδαμε ότι οι νέες τεχνολογίες μπορούν να προσφέρουν συσσώρευση γνώσης και εισοδήματος. Μπορούν όμως συγχρόνως να συμβάλουν και στην ενδυνάμωση του δεσποτισμού.
Η πληροφορική πολλαπλασιάζει τις δυνατότητες κοινωνικού ελέγχου στο δεκαπλάσιο. Ο πειρασμός να την χρησιμοποιήσει κανείς για συστήματα – δεσμοφύλακες ή συστήματα – καταδότες είναι μεγάλος και δεν μπορούν όλοι να του αντισταθούν. Απόδειξη, τα τελειοποιημένα συστήματα που τοποθετήθηκαν σε μερικές επιχειρήσεις με σκοπό να ελέγχουν την παραγωγικότητα, την παρουσία ή την ένταση της εργασίας των χειριστών. Ο οργουελικός εφιάλτης της Μεγάλης Οθόνης πανταχού παρόν. Σε πραγματικό χρόνο, δηλαδή χωρίς καθυστέρηση, και με εξαντλητικό τρόπο έλεγχο της αποδοτικότητας του κάθε ατόμου, της κάθε ομάδας, της κάθε μηχανής, μπορεί πλέον να γίνει πραγματικότητα. Και πολλά άλλα επίσης , καταμέτρηση του χρόνου λειτουργίας από το ίδιο μηχάνημα, ικανότητα αναζήτησης της πορείας των προϊόντων ( διαδικασία που επιτρέπει να εντοπίσουμε τον παράγοντα που είναι υπεύθυνος για την κακή ποιότητα του προϊόντος), προκαθορισμένες και με ακρίβεια ρυθμισμένες ακολουθίες στη διαδικασία της παραγωγής κ.α.
Μια ιδιαίτερη μορφή κοινωνικού ελέγχου είναι η εξατομίκευση, η κατάσταση των συνόλων, ή απλώς η πρακτική του «διαίρει και βασίλευε». Η γενίκευση των οθονών πληροφορικής μέσα στην εργασία, είτε πρόκειται για βιομηχανική μονάδα είτε για επιχείρηση του τριγενούς, τομέα, μπορεί να έχει στο σύνολο των εργαζομένων τις ίδιες εκπτώσεις που έχει η τηλεόραση στα μέλη μιας οικογένειας, τη διάλυση κάθε μορφής επικοινωνίας. Η ροή ( είτε μεταδίδει πληροφορίες μέσου των δικτύων επικοινωνίας, είτε μεταφέρει υλικά πράγματα μέσω συστημάτων αυτοματοποιημένου χειρισμού), είναι προσχεδιασμένη, αυτοματοποιημένη, κατευθυνόμενη και προσφέρει σε κάθε υπηρεσία το σύνολο των πόρων που χρειάζεται για να λειτουργήσει. Το ιδανικό της αλυσίδας του Φορντ μπορεί στο εξής να προχωρήσει ως τα ακρότατα όρια της πραγμάτωσής του. Η αλυσίδα δεν αρκείται μόνο να μεταφέρει το προϊόν, μεταφέρει επίσης και τα εργαλεία και κυρίως μεταφέρει την πληροφορία, και τη γνώση (τι θα γίνει, πως και σε ποιο βαθμό) και τον έλεγχο ( μέτρησης, επίβλεψης…). Η διαπροσωπική επικοινωνία, ακόμα και η σύγκρουση με τον επιτηρητή της εργασίας, καταντά περιττή. Μπορούμε επομένως να την κάνουμε και από φυσική άποψη αδύνατη, απομονώνοντας και υλικά τις υπηρεσίες.
Τίποτα από όλα αυτά δεν είναι μοιραίο ή αδιάρρηκτα συνδεδεμένο με τις νέες τεχνολογίες. Είναι πάντα ζήτημα επιλογής. Στις αρνητικές αυτές ουτοπίες μπορούν να αντιπαρατεθούν οι θετικές. Στο χέρι μας είναι να στις σφυρηλατήσουμε και, το, κυριότερο, να τις θέσουμε σε εφαρμογή. Προς τον τελικό αυτό σκοπό οφείλει να εξελιχτεί η χώρα μας, αν θέλει να μάθει να χρησιμοποιεί την τεχνική πρόοδο με ωριμότητα ενηλίκου και να καλλιεργήσει νέους δημοκρατικούς μηχανισμούς. Ειδάλλως, ο κίνδυνος είναι μεγάλος. Υπάρχει μια πολλαπλασιαστική δύναμη, εκρηκτική μέσα στην τεχνική αλλαγή που εφαρμόζεται στην εργασία, στην παραγωγή, ή στη διαχείριση, ακριβώς με τον ίδιο τρόπο που γίνεται θανατηφόρα όταν εφαρμοστεί στο έγκλημα ή στον πόλεμο. Ανισότητες, περιθωριοποιήσεις, τοπικοί δεσποτισμοί, απομόνωση, στρες… το όνειρο των νέων τεχνολογιών στην επιχείρηση και την εργασία όταν συνοδεύεται από ένα οπισθοδρομικό κοινωνικό όραμα, μπορεί α μετατραπεί σε κοινωνική έκρηξη ή σε εφιάλτη.