Η ερμηνεία των κυκλαδικών ειδωλίων

Οι γυναικείες μορφές

Άγαλμα γυναικείας μορφής κανονικού τύπου

Ειδώλιο γυναικείας μορφής κανονικού τύπου (παραλλαγή Δωκαθισμάτων)

Ειδώλιο γυναικείας μορφής κανονικού τύπου (παραλλαγή Δωκαθισμάτων)

 Ειδώλιο γυναικείας μορφής κανονικού τύπου (παραλλαγή Σπεδού)

Η σημασία και η χρήση των κυκλαδικών ειδωλίων εξακολουθούν να προβληματίζουν τους αρχαιολόγους. Οι Κυκλαδίτες δεν άφησαν γραπτά τεκμήρια κι έτσι η ερμηνεία τους βασίζεται σχεδόν αποκλειστικά σε αρχαιολογικά δεδομένα και λογικές υποθέσεις. Ωστόσο οι ανασκαφικές μαρτυρίες είναι κι αυτές ελλιπείς αφού η μεγάλη αξία των ειδωλίων στις διεθνείς αγορές αρχαιοτήτων προκάλεσε ένα όργιο αρχαιοκαπηλίας στις Κυκλάδες τις δεκαετίες του 1950 και 1960. Υπολογίζεται ότι από τα περίπου 1400 ειδώλια που γνωρίζουμε σήμερα, μόνον το 40% προέρχεται από συστηματικές ανασκαφές.
Έστω, όμως, και με αυτά τα ελλιπή ανασκαφικά δεδομένα φαίνεται ότι – με εξαίρεση την ιδιόμορφη περίπτωση της Κέρου – ένας μεγάλος αριθμός ειδωλίων προέρχονται από τάφους. Για τον λόγο αυτό, η χρήση τους συνδέεται συνήθως με ταφικές τελετουργίες, αν και οι ερμηνείες που έχουν προταθεί ποικίλλουν. Οι όρθιες γυναικείες μορφές, που κυριαρχούν στην κυκλαδική τέχνη, έχουν ερμηνευθεί ως απεικονίσεις των νεκρών, συνοδών τους, παλλακίδων, υπηρετών, προγονικών μορφών, ακόμη και ως υποκατάστατα ανθρωποθυσιών. Ορισμένοι ερευνητές, αναγνωρίζοντας τις δυσκολίες που παρουσιάζουν αυτές οι ερμηνείες λόγω της εμμονής των Κυκλαδιτών στην γυναικεία μορφή, εστιάζουν στη θρησκευτική διάσταση και εξηγούν τα γυναικεία ειδώλια ως σύμβολα μιας μεγάλης Μητέρας-Θεάς της γονιμότητας και της αναγέννησης, ως θεϊκές τροφούς, ψυχοπομπούς, αποτροπαϊκά σύμβολα ή ακόμη και ως λάτρεις. Κάποιοι, μάλιστα, πιστεύουν ότι πρέπει να χρησιμοποιούνταν κυρίως σε χώρους λατρείας και όχι σε ταφές (αν και οι ενδείξεις για εξειδικευμένους χώρους λατρείας στις Κυκλάδες της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού είναι ελάχιστες). Δε λείπουν, τέλος, και οι προσεγγίσεις που αρνούνται τη θρησκευτική σημασία των ειδωλίων και επιχειρούν να τα ερμηνεύσουν ως αντικείμενα που αντανακλούν κοινωνικές ιδιότητες των απεικονιζομένων μορφών (π.χ. ως ομοιώματα γυναικών σε ηλικία γάμου) ή καταφεύγουν σε εντελώς πρακτικές – αν και όχι πολύ πειστικές – εξηγήσεις (π.χ. τα ειδώλια ως παιχνίδια).
Κάθε μια από τις παραπάνω ερμηνείες βασίζεται σε συγκεκριμένα δεδομένα και ενδεχομένως αποκαλύπτει διαφορετικές πτυχές της σημασίας των κυκλαδικών ειδωλίων. Οι περισσότεροι μελετητές, πάντως, συμφωνούν ότι η γυμνότητα των ειδωλίων και η εμφατική δήλωση του στήθους και του αιδοίου παραπέμπουν άμεσα στην έννοια της γονιμότητας. Σε αυτό συντείνει και η ανεύρεση ειδωλίων με φουσκωμένες κοιλιές, που αναμφίβολα συμβολίζουν κατάσταση εγκυμοσύνης, καθώς και ειδωλίων με οριζόντιες εγχαράξεις στην κοιλιά που θεωρείται ότι υποδηλώνουν κατάσταση λοχείας. Είναι γνωστό ότι οι γονιμικές λατρείες, πάντα σε άμεση σχέση με γυναικείες θεότητες, αποτελούσαν κεντρικό στοιχείο στις θρησκείες των πρώιμων πολιτισμών της Μεσογείου και της Εγγύς Ανατολής και δεν υπάρχει λόγος να αμφιβάλουμε ότι κάτι τέτοιο θα συνέβαινε και στις κυκλαδίτικες κοινωνίες. Είναι βέβαια αδύνατο να πούμε με σιγουριά εάν τα γυναικεία κυκλαδικά ειδώλια απεικονίζουν μια τέτοια θεότητα. Ωστόσο, ο συντηρητισμός που παρατηρείται στην τυπολογία τους (καθώς διατήρησαν την ίδια τυποποιημένη μορφή για πάνω από πέντε αιώνες) δεν μπορεί παρά να υποδηλώνει λατρευτική χρήση. Η χαρακτηριστική στάση με τα διπλωμένα χέρια κάτω από το στήθος θυμίζει ανάλογους τύπους ειδωλίων από άλλες περιοχές της ανατολικής Μεσογείου (Συρία, Παλαιστίνη, Κύπρος, κ.ά.) και ενδέχεται να συμβολίζει έναν καθιερωμένο συμβολικό τύπο θρησκευτικής εικονογραφίας. Η πιθανότητα τα ειδώλια να αναπαριστούν λάτρεις σε στάση δέησης δεν μπορεί να αποκλειστεί, σε μια τέτοια περίπτωση όμως θα πρέπει να δοθεί μια πειστική εξήγηση για τη σχεδόν παντελή απουσία ανδρικών ειδωλίων στην ίδια στάση. Για το λόγο αυτό, η ερμηνεία των μαρμάρινων γυναικείων μορφών από τις Κυκλάδες ως απεικονίσεων μιας γονιμικής θεάς παραμένει η πλέον πειστική. =============== Σπάνιοι τύποι και ασυνήθιστα χαρακτηριστικά

 

Κεφαλή ειδωλίου κανονικού τύπου (παραλλαγή Σπεδού) 

Κεφαλή ειδωλίου κανονικού τύπου (παραλλαγή Σπεδού)

Η διαπίστωση αυτή, ωστόσο, δεν αρκεί για να εξηγήσει πλήρως τη χρήση και το συμβολισμό των κυκλαδικών ειδωλίων. Μια σειρά από ερωτήματα παραμένουν αναπάντητα. Πώς συνδέονται οι γονιμικές ιδιότητες με την ταφική χρήση; Ποια ήταν η σημασία και η χρήση των ανδρικών ειδωλίων ή των συμπλεγμάτων που αναπαριστούν περισσότερες από μία μορφές; Πώς εξηγούμε το γεγονός ότι τα κυκλαδικά ειδώλια βρίσκονται μόνον σε ένα μικρό αριθμό τάφων, συνήθως (αν και όχι πάντα) στους πιο πλούσια κτερισμένους; Πώς ερμηνεύουμε την παρουσία ειδωλίων σε οικισμούς και άλλες μη-ταφικές θέσεις (όπως π.χ. στην Κέρο); Πώς ερμηνεύουμε την ύπαρξη φυσικού μεγέθους γλυπτών, τα οποία προφανώς δε χωρούσαν στους μικρούς κυκλαδικούς τάφους; Και, τέλος, ποιά ήταν η σημασία της χρωματικής διακόσμησης ενός μεγάλου αριθμού ειδωλίων;

Μόνον η περαιτέρω έρευνα μπορεί να δώσει σαφείς απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά. Η μέχρι τώρα μελέτη επιτρέπει μόνον ορισμένα γενικά συμπεράσματα. Πρώτον, η θρησκευτική διάσταση των ειδωλίων, ιδιαίτερα των όρθιων γυναικείων μορφών, είναι δύσκολο να αμφισβητηθεί. Το γεγονός και μόνον ότι παρέμειναν αναλλοίωτα σε μορφή και ύφος για πάνω από πέντε αιώνες τα κατατάσσει με αρκετή βεβαιότητα στην κατηγορία των θρησκευτικών συμβόλων. Δεύτερον, η ποικιλία που παρατηρείται στο μέγεθος, τη διακόσμηση και τους χώρους εναπόθεσής τους, σε συνδυασμό με την παρουσία ενός μικρού αριθμού άλλων τύπων ειδωλίων, αντανακλά σημαντική διαφοροποίηση στον τρόπο παραγωγής, διάθεσης και χρήσης του. Η διαφοροποίηση αυτή μπορεί να αφορά σε λατρευτικές ιδιαιτερότητες (π.χ. τη χρήση διαφορετικών τύπων ειδωλίων ή διαφορετικής διακόσμησης ανάλογα με το είδος της τελετουργίας) ή να αντανακλά κοινωνικές ιδιότητες (π.χ. κάποιοι ερευνητές έχουν προτείνει ότι το μέγεθος, η διακόσμηση ή απλώς η δυνατότητα απόκτησης ενός ειδωλίου ενδέχεται να υποδηλώνουν στοιχεία όπως η ηλικία, η καταγωγή ή η κοινωνική θέση του κατόχου).

Η συνεχιζόμενη έρευνα γύρω από τα κυκλαδικά ειδώλια καταδεικνύει ότι η σημασία και η λειτουργία τους ήταν πολύ πιο σύνθετη από ότι υποθέταμε παλαιότερα. Παρά την τυπολογική ομοιομορφία τους, ανευρίσκονται σε ποικίλους χώρους εναπόθεσης με διαφορετικά κάθε φορά συνευρήματα, ενώ η διασπορά τους σε νεκροταφεία και οικισμούς είναι ανομοιογενής. Η μελέτη υλικού από συστηματικές ανασκαφές μπορεί να αποκαλύψει νέα σημαντικά στοιχεία και να συμβάλει στη βαθύτερη κατανόηση της σημασίας τους. Περισσότερο, όμως, αναμένεται να αποδείξει ότι αποτελούν μέρος ενός σύνθετου φαινομένου λατρευτικής δράσης και κοινωνικής συμπεριφοράς που δεν επιδέχεται μια αποκλειστική αλλά ταυτόχρονα και μονοδιάστατη ερμηνεία.

Νίκος Παπαδημητρίου Επιμελητής, ΜΚΤ Επιλεγμένη βιβλιογραφια - Barber R.L.N. 1984: “Early Cycladic marble figures: some thoughts on function”, στο Fitton J.L. (επιμ.), Cycladica. Studies in Memory of N.P. Goulandris. Proceedings of the Seventh British Museum Classical Colloquium, June 1983 (London), 10-14. - Getz-Preziosi P. 1985: Early Cycladic Sculpture. An Introduction (Malibu, California) -  Hendrix E.A. 2003: “Painted Early Cycladic figures: an exploration of context and meaning”, Hesperia 72, 405-446. -  Höckmann O. 1977: “Cycladic religion”, στο Thimme J. (επιμ.), Art and Culture of the Cyclades. Handbook of an Ancient Civilization (Karlsruhe), 37-52. - Λαμπρινουδάκης Β. 1990: «Θρησκεία», στο Μαραγκού Λ. (επιμ.), Κυκλαδικός Πολιτισμός. Η Νάξος στην 3η π.Χ. χιλιετία (Αθήνα), 99-104. - Ντούμας Χρ. 2000: Πρωτοκυκλαδικός Πολιτισμός. Συλλογή Ν.Π. Γουλανδρή (Αθήνα) - Renfrew C. 1984: “Speculations on the use of Early Cycladic sculpture”, στο Fιττον J.L. (επιμ.) Cycladica. Studies in Memory of N.P. Goulandris. Proceedings of the Seventh British Museum Classical Colloquium, June 1983 (London), 24-30. - Renfrew C. 1991: Το κυκλαδικό πνεύμα. Αριστουργήματα από τη Συλλογή Ν.Π. Γουλανδρή (Αθήνα) - Σωτηρακοπούλου Π. 2005: Ο «Θησαυρός της Κέρου». Μύθος ή πραγματικότητα; Αναζητώντας τα χαμένα κομμάτια ενός αινιγματικού συνόλου (Αθήνα) - Thimme J. (ed.) 1976: Kunst und Kultur der Kykladeninseln im 3. Jahrtausend v. Chr. (Karlsruhe)