Καραθεοδωρή Κωνσταντίνος (1873-1950)

Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή – Ο δάσκαλος του Αϊνστάιν

---

Προσθήκη λεζάντας

Μια από τις σημαντικότερες μορφές της επιστημονικής διανόησης του 20ου αιώνα, ο Έλληνας μαθηματικός Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή έβαλε τα θεμέλια για πολυάριθμα λαμπερά επιτεύγματα, αλλά έζησε πάντα μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας, ενώ η Ελλάδα, που τόσο πολύ αγαπούσε, κατάφερνε πάντα να τον πληγώνει. Γεννήθηκε στις 13 Σεπτεμβρίου 1873 στο Βερολίνο – εκεί εργαζόταν ως διπλωμάτης ο πατέρας του, Στέφανος Καραθεοδωρή, από την Ανατολική Θράκη – και πέθανε στις 2 Φεβρουαρίου 1950 στο Μόναχο.

«Κύριοι, ζητήσατε να σας απαντήσω σε χίλια δυο πράγματα, κανείς όμως δεν θέλησε να ρωτήσει ποιος ήταν ο δάσκαλός μου, ποιος μου έδειξε και μου άνοιξε τον δρόμο προς την ανώτερη Μαθηματική Επιστήμη και έρευνα. Και για να μην σας κουράσω, σας λέω απλά, χωρίς περιστροφές, ότι μεγάλος μου δάσκαλος υπήρξε ο αξεπέραστος Έλληνας Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή, στον οποίο, εγώ προσωπικά, αλλά και η Μαθηματική Επιστήμη, η Φυσική, η σοφία του αιώνα μας, του χρωστάμε τα πάντα…»

Με αυτή την αναφορά στον Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή έκλεισε ο Αϊνστάιν την τελευταία συνέντευξη της ζωής του, το 1955. Ένιωθε πιθανότατα την ανάγκη να αποκαταστήσει, έστω και αργά, μια «αδικία» φέρνοντας στο προσκήνιο το έργο ενός ανθρώπου, που το όνομά του παρέμενε άγνωστο πέρα από τα όρια της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας.

Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή

Αντίθετα από το διάσημο «μαθητή» του, ο Καραθεοδωρή έμεινε πάντα στη σκιά δίνοντας ακόμη και αφορμή σε διάφορες θεωρίες συνομωσίας ότι αυτός ήταν που επινόησε την περίφημη θεωρία της σχετικότητας και ήταν οι τύψεις που οδήγησαν τον Αϊνστάιν (οποίος υποτίθεται ότι είχε υφαρπάξει του έργο του Καραθεοδωρή) να δηλώσει τα παραπάνω.

Ο ίδιος ο Καραθεοδωρή μιλούσε με υπερβολική μετριοφροσύνη για το έργο του: «Αι ιδικαί μου εργασίαι, δεν πρόκειται να ζήσουν πλέον των 15-25 ετών, δεν είναι εργασίαι του Αμπελ (Νορβηγός μαθηματικός) ή του Πυθαγόρα». Εδώ όμως έκανε λάθος ο «σοφός Έλλην του Μονάχου».

Ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή πέρα από την κλίση του στα μαθηματικά – «που έδειξε μαθητής ακόμη κερδίζοντας διάφορους διαγωνισμούς – είχε και την σπάνια τύχη να προέρχεται από μια πλούσια, κοσμοπολίτικη οικογένεια Φαναριωτών. Ο Στέφανος Καραθεοδωρή, εξάδερφος του πατέρα του, είχε ιδρύσει την Αυτοκρατορική Ιατρική Σχολή στην Τουρκία, ενώ ο γιος του (ξάδερφος δηλαδή του Κωνσταντίνου) διορίστηκε ηγεμόνας της Σάμου και αργότερα της Κρήτης.

Για να αφοσιωθεί όμως στα μαθηματικά έπρεπε να ξεπεράσει το εμπόδιο του πατέρα του, ο οποίος θεωρούσε ότι το επάγγελμα δεν είχε πολύ μέλλον. Η παραχώρησή του στο πατρικό πείσμα ήταν να σπουδάσει στη Στρατιωτική Σχολή του Βελγίου, από την οποία αποφοίτησε αξιωματικός του Μηχανικού. Ακολούθησαν σύντομη επίσκεψη στην Ελλάδα και μία εμπειρία δυο ετών στην Αίγυπτο – ως βοηθός μηχανικού- στο φράγμα του Ασουάν. Κι εκεί όμως συνέχισε να μελετά μαθηματικά συγγράμματα, ενώ έκανε και μετρήσεις στη κεντρική είσοδο της πυραμίδας του Χέοπα. Με την αυγή του 20ου αιώνα επιστρέφει στην Γερμανία, για να γραφτεί στο τμήμα Μαθηματικών του Πανεπιστημίου του Βερολίνου.

Αυτό είναι το σημείο, που ένα από τα πιο λαμπερά μυαλά του 20ου αιώνα βρίσκεται στον κατάλληλο τόπο την κατάλληλη στιγμή. Στο Βερολίνο είχε καθηγητές τους μεγάλους μαθηματικούς Φρομπένιους, Σβαρτζ, Σμιντ, ενώ παρακολουθούσε μαθήματα φυσικής από τον περίφημο Μαξ Πλανκ. Αργότερα στο Γκέντιγκεν ήταν μαθητής των Χίλμπερτ (για πολλά χρόνια ανταγωνιστής του Αϊνστάιν στη μάχη της θεωρίας της σχετικότητας), Κλάιν και τον Μινκόφκσι.

Το 1895 αποδέχτηκε την πρόσκληση του θείου του Αλέξανδρου Καραθεοδωρή, γενικού διοικητή Κρήτης, και πήγε στα Χανιά. Εκεί γνωρίστηκε με τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Στη συνέχεια πήγε στη Λέσβο, όπου μετείχε στη κατασκευή έργων οδοποιίας. Αυτή ήταν η πρώτη του επίσκεψη στην Ελλάδα.

Δέκα χρόνια αργότερα και αφού είχε δημοσιεύσει τη διδακτορική διατριβή του, χτύπησε τις πόρτες του Πανεπιστημίου Αθηνών και της Στρατιωτικής Σχολής Ευελπίδων ζητώντας να διδάξει. «Το πολύ πολύ να πας δάσκαλος σε ένα χωριό», τον πληροφόρησαν οι αρμόδιοι. Το 1908 παρουσιάζει την διδακτορική του διατριβή «Περί των ασυνεχών λύσεων στον λογισμό των μεταβολών», μία έρευνα που θα αποδειχτεί αργότερα πολύ σημαντική όχι μόνο για τα μαθηματικά, αλλά και για την επιστήμη γενικότερα.

Την ίδια χρονιά παντρεύτηκε στην Πόλη την Ευφροσύνη Καραθεοδωρή, μακρινή συγγενή του. Απέκτησαν δυο παιδιά, τη Δέσποινα και το Στέφανο. «Ήταν ένας γλυκός άνθρωπος με απύθμενες γνώσεις στη μουσική και στη ζωγραφική» θα θυμηθεί αργότερα η Δέσποινα. «Τα μαθηματικά δεν ήταν μόνο το όνειρό του, αλλά ο κόσμος του, η ζωή του όλη, για εμάς όμως ήταν απλώς ο πατέρας μας. Τρία χρόνια πριν πεθάνει συνειδητοποιήσαμε το μέγεθός του ως διάνοια…».

Άλμπερτ Αϊνστάιν

Ο Καραθεοδωρή γνωρίστηκε με τον Αϊνστάιν το 1915, όταν ο δεύτερος επισκέφτηκε το Πανεπιστήμιο του Γκέτιγκεν για μια σειρά διαλέξεων επάνω στη θεωρία του για την βαρύτητα και τη σχετικότητα. Η αλληλογραφία τους ξεκινά με μια επιστολή του Αϊνστάιν στις 6 Σεπτεμβρίου του 1916, όπου ζητάει την γνώμη του Καραθεοδωρή για συγκεκριμένα προβλήματα. Ο Καραθεοδωρή απάντησε τον Δεκέμβριο της ίδιας χρονιάς και ο Αϊνστάιν συνέχισε να ζητάει την βοήθεια του. Σε άλλη επιστολή σημειώνει: «Αγαπητέ συνάδελφε, βρίσκω θαυμάσιο τον υπολογισμό που κάνατε. Τώρα τα καταλαβαίνω όλα. […]. Αν θέλετε να μπείτε στον κόπο να μου εξηγήσετε και τους κανονικούς μετασχηματισμούς, θα έχετε βρει έναν ευγνώμονα και ευσυνείδητο ακροατή. Αν μάλιστα λύσετε και το πρόβλημα των κλειστών τροχιών του χρόνου, θα υποκλιθώ ενώπιόν σας».

Ο Αϊνστάιν αναφερόταν συχνά στη θεωρία Καραθεοδωρή για τη θερμοδυναμική με ενθουσιασμό. «Είναι η μόνη φυσική θεωρία με τέτοιο οικουμενικό περιεχόμενο που είμαι πεπεισμένος ότι δεν πρόκειται ποτέ να ανατραπεί». Από την άλλη ο Καραθεοδωρή δημοσίευσε το 1924 τη μελέτη του «Σχετικά με την αξιωματική της Ειδικής Θεωρίας της Σχετικότητας». Η επικοινωνία τους δεν σταμάτησε ποτέ στο πέρασμα του χρόνου. 

Το Σεπτέμβριο του 1919 συναντιέται ξανά με τον Ελευθέριο Βενιζέλο στο Παρίσι και του αναπτύσσει της απόψεις του για την ίδρυση ενός ελληνικού πανεπιστημίου στη Σμύρνη. Τα επιχειρήματά του πείθουν απόλυτα το Βενιζέλο και τον Αύγουστο του 1920 αποφασίζεται η ίδρυση Πανεπιστημίου της Ιωνίας με πρωτεργάτη τον ίδιο τον Καραθεοδωρή. Όταν παρουσιάστηκε στον αρμοστή της Σμύρνης, τον Αριστείδη Στεργιάδη, έναν ιδιόρρυθμο άνθρωπο, εκείνος τον αποπήρε λέγοντας: «Είσθε νέος, πολύ νέος».

Ο Καραθεοδωρή όμως του απάντησε με ετοιμότητα: «κύριε Αρμοστά, τούτο αποτελεί πράγματι μειονέκτημα. Να είσθε βέβαιος όμως ότι αυτό θα ελαττούται ημέραν την ημέρα».

Το «Ιωνικό Πανεπιστήμιο της Σμύρνης» ήταν ένα όνειρο που τελείωσε με την καταστροφή της Σμύρνης, δυο χρόνια μετά. Ο Καραθεοδωρή φυγάδευσε τη οικογένειά του και έμεινε πίσω για να σώσει ό,τι μπορούσε από τη βιβλιοθήκη και τα εργαστήρια του Πανεπιστημίου. Έπειτα ήρθε στην Αθήνα ως καθηγητής στο Πανεπιστήμιο και στο Πολυτεχνείο. Άντεξε δυο χρόνια προσπαθώντας να διδάξει μαθηματικά σε πρωτοετείς φοιτητές, οι οποίοι συχνά ξεσπούσαν σε διαμαρτυρίες αδυνατώντας να καταλάβουν τις παραδόσεις του καθηγητή τους.

Το 1928 ο Καραθεωρή γίνεται ο πρώτος επισκέπτης καθηγητής στο Χάρβαρντ, ενώ ταυτόχρονα είναι προσκεκλημένος της Αμερικάνικης Μαθηματικής Εταιρίας για μια σειρά διαλέξεων σε 20 αμερικανικά πανεπιστήμια. Όταν τελειώνουν οι διαλέξεις το Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ έχει έτοιμη την πρόταση για να τον κρατήσει στην Αμερική, αλλά εκείνος προτιμά να επιστρέψει στο Μόναχο το 1932. Συνέχισε μέχρι το τέλος να ζει και να εργάζεται στη Γερμανία. Η τελευταία επιστημονική τοποθέτησή του έγινε στο Μαθηματικό Συμπόσιο του Μονάχου το Δεκέμβριο του 1949, δυο μήνες πριν τον θάνατό του.

Το 1930 ο Βενιζέλος τον καλεί και πάλι στην Ελλάδα και του αναθέτει καθήκοντα κυβερνητικού επιτρόπου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και την οργάνωση του Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης. Δυο χρόνια μετά η κυβέρνηση Βενιζέλου καταρρέει και ο Καραθεοδωρή επιστρέφει ξανά στην Γερμανία. Παρά τις δυσάρεστες εμπειρίες του από τη μακρινή πατρίδα, η αγάπη του γι’ αυτήν έμεινε αναλλοίωτη. Όπως αφηγείται η κόρη του: «Ο πατέρας μου μας μεγάλωσε σαν Έλληνες. Στη Γερμανία, όταν με ρωτούσαν από πού είμαι, έλεγα με καμάρι ότι είμαι από την Ελλάδα, γιατί τότε τη θαύμαζαν την Ελλάδα…».

Ο Καραθεοδωρή ασχολήθηκε με όλους του κλάδους των Μαθηματικών, ενώ σημαντική ήταν η συμβολή του στη φυσική σε τομείς όπως η θερμοδυναμική, η γεωμετρική οπτική και η μηχανική. Οι μελέτες του στη Γεωμετρική Οπτική οδήγησαν σε εφαρμογές τόσο αξιόλογες, ώστε ένα σύστημα τηλεσκοπίων στο γνωστό αστεροσκοπείο του όρους Πάλομαρ έχει βασιστεί σε αυτές. Ο Καραθεοδωρή ασχολήθηκε και με την Αρχαιολογία. Οι μελέτες του αναφέρονται σε κατασκευές της αρχαίας Ελλάδας και της αρχαίας Αιγύπτου. Μια πρωτότυπη εργασία του, που δημοσιεύτηκε το 1937 στην «αρχαιολογική εφημερίδα», αναφέρεται στις αρχιτεκτονικές καμπύλες του Παρθενώνα.

Εκατό χρόνια μετά τη γέννησή του, το 1973, γιορτάστηκε σε όλο τον κόσμο της επιστήμης ως «Έτος Καραθεοδωρή». Ο Καραθεοδωρή «ανακαλύφτηκε» πια ακόμη και στην Ελλάδα, με μεγάλη φυσικά καθυστέρηση. Στις 30 Αυγούστου 2008 η πολιτεία με μια πανηγυρική τελετή παρέδωσε, μέσω του Υπουργείου Παιδείας, 39 χειρόγραφες επιστολές του «σοφού του Μονάχου» στο Δήμο Κομοτηνής. Εκεί βρίσκεται το Μουσείο Καραθεοδωρή και περιμένει τα εγκαίνιά του. Ποτέ δεν είναι αργά.

Αλέξης Τότσικας
 «Η Έσχατη Πλάνη», έκδοση, Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας & Πολιτισμού, Άργος, 2012.