Η Ζωφόρος του Παρθενώνα ( ΜΕΡΟΣ Β ΚΑΙ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ )

Ερμηνευτικές θεωρίες

Πολλά είναι τα ερμηνευτικά προβλήματα των παραστάσεων της ζωφόρου. Όπως φαίνεται, ο τόπος και ο χρόνος των διαφόρων σκηνών δεν έχει διευκρινισθεί. Σκηνές προετοιμασίας που υπάρχουν σποραδικά σε διάφορα σημεία εναλλάσσονται με σκηνές πορείας. Οι ιππείς της δυτικής ζωφόρου πρέπει να βρίσκονται στο Δίπυλο, τα άρματα και οι ιππείς που τρέχουν πάνω στα καλπάζοντα άλογά τους δεν είναι δυνατόν να βρίσκονται στον ανήφορο προς την Ακρόπολη, ενώ οι κανηφόροι έχουν προχωρήσει και παραδώσει τις προσφορές τους. Ακόμη παραμένουν αναπάντητα αρκετά ερωτήματα: κατά πόσον πρόκειται για τον παλαιό ή τον καινούργιο πέπλο, πού παραδίδεται στην κεντρική σκηνή, πού φυλασσόταν το διιπετές ξόανο της θεάς, μια και ο αρχαϊκός ναός της Αθηνάς είχε καεί από τους Πέρσες, ενώ το Ερέχθειο δεν είχε ακόμη χτισθεί. Εάν η θέση των θεών στην ανατολική ζωφόρο αντιστοιχεί με την τοπογραφική θέση των ιερών της Αθήνας και οι θεοί είναι στην περιοχή του περιβόλου των 12 θεών, τότε ο άρχων βασιλεύς και η ιέρεια μπορεί να τοποθετούν τον πέπλο κάπου κοντά, ίσως στην Βασίλειο Στοά, στην Aρχαία Aγορά. Διαφορές παρατηρούνται μεταξύ των απεικονίσεων της ζωφόρου και των περιγραφών της πομπής στις φιλολογικές πηγές: π.χ. παραλείπονται οι αντιπρόσωποι των συμμάχων και των αποικιών, καθώς και οι σκιαφόροι και διφροφόροι που ήταν κόρες μετοίκων και ακολουθούσαν τις Αθηναίες κανηφόρους. Η σημαντικότερη όμως παράλειψη είναι ότι δεν εικονίζεται το παναθηναϊκό πλοίο, στο κατάρτι του οποίου μεταφερόταν ο πέπλος απλωμένος σαν ιστίο (πανί). Το πλοίο βέβαια δεν ανέβαινε ως την Ακρόπολη, αλλά σταματούσε κάπου κοντά στον Άρειο Πάγο. Από εκεί ο πέπλος μεταφερόταν στα χέρια. Αυτό οδήγησε την Aμερικανίδα αρχαιολόγο S. Rotroff να διατυπώσει την άποψη, ότι στα ανατολικά τμήματα των μακρών πλευρών της ζωφόρου εικονίζονται οι δύο παρατάξεις της πομπής που έφθασαν στην Ακρόπολη, αφού έμεινε το πλοίο στον Άρειο Πάγο. Μια άλλη θεωρία για την ερμηνεία της πομπής διατύπωσε η Eλληνίδα αρχαιολόγος Χρ. Καρδαρά, η οποία υποθέτει ότι έχουμε την απεικόνιση της αρχικής πρώτης πομπής με την καθιέρωση της εορτής των Παναθηναίων από τον Ερεχθέα που τον ταυτίζει με τον Εριχθόνιο και τον αναγνωρίζει στο αγόρι (35) της ανατολικής ζωφόρου. Τον ιερέα (34) της ίδιας πλευράς ταυτίζει με τον Κέκροπα, τη μορφή (33) με τη Γη και τα κορίτσια (31 και 32) με τις κόρες του. Ενδιαφέρουσα είναι και η θεωρία του Άγγλου αρχαιολόγου J. Boardman που ταυτίζει την πομπή των 192 ιππέων της ζωφόρου με την πομπή των 192 αφηρωϊσμένων πεσόντων της μάχης του Μαραθώνα, με την παρουσία θεών και επωνύμων ηρώων. Εξαιρεί όμως τους ηνιόχους των αποβατικών αρμάτων, ενώ είναι γνωστό ότι ο ηνίοχος είχε την ίδια συμβολή στη νίκη με τον αποβάτη και γι’ αυτό έπαιρνε και έπαθλο . Η τοπική και χρονική ανάμειξη σκηνών, καθώς και η διαίρεση της πομπής σε δύο τμήματα οδήγησε κατά καιρούς σε άλλες υποθέσεις: π.χ. η Aμερικανίδα αρχαιολόγος Ε. Harrison θεωρεί ότι η ζωφόρος εικονίζει την πομπή των Παναθηναίων σε διαφορετικές εποχές στις τρεις πλευρές. Η δυτική πλευρά εικονίζει την πομπή στα μυθικά χρόνια, η βόρεια στην αρχαϊκή εποχή, η νότια στην κλασική. Στη νότια ζωφόρο εικονίζονται 60 ιππείς, που διακρίνονται σε 10 ομάδες ανά έξι, 10 άρματα, 10 βόδια με τους συνοδούς τους κ.ά. Η κυριαρχία του αριθμού 10 στη νότια ζωφόρο παραπέμπει στις 10 φυλές, στις οποίες διήρεσε ο Κλεισθένης τους Αθηναίους πολίτες για λόγους διοικητικούς και πολιτικούς, ενώ στη βόρεια ζωφόρο συναντάται επανειλημμένα ο αριθμός 4 και τα πολλαπλάσιά του, πράγμα που παραπέμπει στις 4 φυλές της αρχαϊκής εποχής, π.χ. τα 12 άρματα αντιστοιχούν στις 12 φρατρίες. H Γερμανίδα αρχαιολόγος Ε. Simon διατύπωσε επίσης μια παρόμοια θεωρία, ότι η βόρεια πομπή πραγματοποιείται την αρχαϊκή εποχή, ενώ η νότια την κλασική. Ο Iταλός αρχαιολόγος L. Beschi δέχεται, όπως η E. Harrison, τον διαχωρισμό της πομπής σε δύο παρατάξεις που διέπονται από διαφορετικές αριθμητικές αρχές: στη νότια πλευρά ο επαναλαμβανόμενος αριθμός 10 στις διάφορες ομάδες αντιστοιχεί με τις 10 φυλές. Στη βόρεια πλευρά η κυριαρχία του αριθμού 4 με τα πολλαπλάσιά του είναι σύμφωνη με την αρχαϊκή διαίρεση των πολιτών σε 4 φυλές. Σε κάθε παράταξη διακρίνονται τρία θέματα: πομπή θυσίας στην Ακρόπολη, αρματοδρομία και παρέλαση ιππέων με διαφορετική ταχύτητα ανάλογα με την εξέλιξη του αγώνα στον Δρόμο, στην οδό Παναθηναίων, στην Αρχαία Αγορά. Έχουμε λοιπόν διαφορετικούς ρυθμούς, χρόνους και χώρους, πράγμα που έρχεται σε αντίθεση με την άποψη, ότι η ζωφόρος εικονίζει μιαν ενιαία πομπή από τον Κεραμεικό στην Ακρόπολη. Ωστόσο η ενότητα της παράστασης επιτυγχάνεται από έναν χώρο όχι πραγματικό, αλλά ιδεολογικό, από τον θρησκευτικό χώρο της αναθηματικής προσφοράς. Ο Παρθενώνας που είναι ένα κτήριο χωρίς βωμό, με ένα άγαλμα στο εσωτερικό του που δεν είναι λατρευτικό, είναι ένα μεγάλο ανάθημα και η ζωφόρος του το μεγαλύτερο αναθηματικό ανάγλυφο της ιστορίας με επιλογές σημαντικών θεμάτων από το ευρύ πρόγραμμα της εορτής των Παναθηναίων. Οι επιλογές είναι κατανεμημένες σε δύο μέτωπα ανάλογα με την προέλευσή τους ιστορικοθρησκευτική και πολιτική. Ωστόσο ενώ μοιάζουν αντιθετικές, συντίθενται με θαυμαστό τρόπο στην ανατολική πλευρά. Έτσι η ζωφόρος είναι σύνθεση της παλαιότερης παράδοσης και της δημοκρατικής ανανέωσης σε μια σπάνια στιγμή ισορροπίας.

Σχεδιασμός και κατασκευή

Η ζωφόρος, όπως φαίνεται, σχεδιάστηκε στο σύνολό της από τον γλύπτη Φειδία, που είχε και τη συνολική εποπτεία της κατασκευής του ναού και του διακόσμου του, αλλά εκτελέστηκε από τους μαθητές του Αγοράκριτο, Αλκαμένη, Κρησίλα κ.ά. Αποτελείτο από λίθους διαφόρων μεγεθών συνολικού μήκους 160μ, ύψους 1.02μ και περιέτρεχε το άνω μέρος των τοίχων του κυρίως ναού. Επειδή το ύψος της ζωφόρου είναι δεδομένο, οι καλλιτέχνες χρειάστηκε να αποδώσουν τις μορφές σε διάφορα μεγέθη και στάσεις: έτσι άλλες παρίστανται στο έδαφος, άλλες ιππεύουν, άλλες είναι όρθιες, άλλες πηδούν στο άρμα, ώστε να χωρέσουν στον περιορισμένο χώρο της ζωφόρου. Χαρακτηριστικά είναι η σμίκρυνση των αλόγων και το μεγαλύτερο μέγεθος των θεών που εικονίζονται καθιστοί στην ανατολική πλευρά. Οι παραστάσεις ορισμένων λίθων είναι γνωστές από σχέδια των J. Carrey (1674) και J. Stuart (1751), ενώ άλλων λίθων χάθηκαν τελείως. Στις μακρές πλευρές αμφισβητείται ο ακριβής αριθμός των λίθων. Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι στη βιβλιογραφία αναφέρονται ως πλάκες, γιατί o Elgin πριόνισε το πίσω μέρος των λίθων που πήρε στο Λονδίνο, για να ελαφρύνουν και να γίνει ευκολότερη η μεταφορά τους. Στην πραγματικότητα όμως, όπως μπορεί να δει κανείς στο Μουσείο Ακροπόλεως, η ζωφόρος ήταν δομικό στοιχείο του τοίχου του σηκού και αποτελείτο από λίθους πάχους 0.60μ, στην μπροστινή επιφάνεια των οποίων έχει λαξευθεί το ανάγλυφο, το οποίο δεν υπερβαίνει τα 0.06μ. Στην επίλυση του προβλήματος της θέασης της ζωφόρου που είχε χαμηλό ανάγλυφο και ήταν τοποθετημένη τόσο ψηλά πάνω από το έδαφος, πρέπει να βοήθησε η χρησιμοποίηση χρωμάτων και ιδίως το μπλέ φόντο, αλλά κυρίως η βαθύτερη λάξευση στο άνω μέρος σε σχέση με το κάτω, ώστε να έχει η γλυπτή επιφάνεια κάποια κλίση προς τον θεατή. H κατασκευή της ζωφόρου τοποθετείται μεταξύ 443-438 π.Χ., δηλαδή ανάμεσα στις μετόπες και τα αετώματα. Η βόρεια ζωφόρος είναι νεώτερη από την ανατολική και τη δυτική, αλλά παλαιότερη από τη νότια. Σχετικά με το πρόβλημα κατά πόσον λαξεύτηκε πριν ή μετά την τοποθέτησή της στο κτήριο, οι περισσότεροι μελετητές πιστεύουν το δεύτερο. Αυτό ισχύει για τις μακρές πλευρές, αλλά όχι για τη δυτική ζωφόρο, όπου κάθε λίθος έχει αυτοτελή παράσταση.

Ιστορία

H ζωφόρος παρέμεινε άθικτη στη θέση της για πολλά χρόνια κατά την αρχαιότητα. Mία μεγάλη πυρκαϊά στον Παρθενώνα, λίγο μετά τα μέσα του 3ου μ.X. αιώνα, δεν ξέρουμε σε ποιό βαθμό έβλαψε και τη ζωφόρο. Kατά τη μετατροπή του μεγάλου ναού σε εκκλησία, πιθανότατα στο διάστημα 450-500 μ.X., το κεντρικό τμήμα του ανατολικού αετώματος και τμήμα της ζωφόρου της ανατολικής πλευράς αφαιρέθηκαν. Aργότερα, ίσως κατά τον 12ο αιώνα, αφαιρέθηκαν έξι λίθοι της ζωφόρου προκειμένου να δημιουργηθούν ισάριθμα παράθυρα, τρία σε κάθε μακρά πλευρά του κτηρίου, το οποίο εξακολουθούσε να λειτουργεί ως εκκλησία. Tο 1458, με την κατάληψη των Aθηνών από τους Tούρκους, ο Παρθενώνας γίνεται τζαμί. Tο 1674 ο ζωγράφος Jacques Carrey συνοδεύοντας στην Αθήνα τον Γάλλο πρεσβευτή στην Κωνσταντινούπολη, C.F. Olier μαρκήσιο de Nointel, σχεδιάζει με μεγάλη ακρίβεια τα γλυπτά. Aπό τα σχέδιά του σώζονται σήμερα αυτά της ανατολικής, της δυτικής και τμημάτων των μακρών πλευρών της ζωφόρου. H μεγάλη καταστροφή στον Παρθενώνα έγινε, δεκα τρία χρόνια αργότερα, το 1687 κατά το διάστημα του Bενετοτουρκικού πολέμου και της εκστρατείας του F. Morosini στην Aθήνα. Aπό την έκρηξη που έγινε τότε καταστράφηκε μεγάλο μέρος της ζωφόρου των μακρών πλευρών του ναού και έγιναν ανεπανόρθωτες ζημιές στους λίθους που παρέμειναν στη θέση τους, όπως και σε αυτούς που έπεσαν στο έδαφος. Παράλληλα ο δρόμος της διαρπαγής είχε ανοίξει. Στα μέσα του 18ου αιώνα οι άγγλοι αρχιτέκτονες J. Stuart και N. Revett έκαναν για πρώτη φορά ακριβή αρχιτεκτονικά σχέδια του ναού, των γλυπτών και φυσικά όσων κομματιών της ζωφόρου είχαν σωθεί στις θέσεις τους. Στα πρώτα χρόνια του 19ου αιώνα, ο Bρετανός πρεσβευτής στην Oθωμανική Aυτοκρατορία, λόρδος Elgin, αφαίρεσε από τον ερειπωμένο Παρθενώνα όσα γλυπτά μπόρεσε, ανάμεσα στα οποία ήταν και ογδόντα μέτρα της ζωφόρου. Oι λίθοι πριονίσθηκαν στο πίσω μέρος, έτσι ώστε να μειωθεί το βάρος τους και να διευκολυνθεί η μεταφορά τους. Eίναι τα γνωστά ως Eλγίνεια μάρμαρα που βρίσκονται σήμερα στο Λονδίνο, στο Bρετανικό Mουσείο. Tο τελευταίο τμήμα της ζωφόρου που έμενε στη θέση του επάνω στον ναό, ήταν το δυτικό, σε μήκος είκοσι περίπου μέτρων. H ταχεία διάβρωση του μαρμάρου στο ύπαιθρο και στη βροχή για αιώνες, έκανε απολύτως αναγκαία την αποσυναρμολόγηση του τμήματος αυτού το 1993 και τη μεταφορά του στο Mουσείο Aκροπόλεως. Χρονολόγιο 447 - 432 π.Χ. Κατασκευή του Παρθενώνα 443 - 438 π.Χ. Κατασκευάζεται η ζωφόρος ( Η ανατολική και η δυτική πιθανόν στο εργοτάξιο, η βόρεια και η νότια σκαλίζονται in situ επάνω στον ναό.) 267 μ.Χ. Μια μεγάλη πυρκαιά καταστρέφει το εσωτερικό του ναού. 6ος αι. : Ο ναός μετατρέπεται σε Εκκλησία. Αφαιρείται ο κεντρικός λίθος της ανατολικής ζωφόρου 12ος αι: Γίνονται μεγάλες επισκευές στην Εκκλησία. Αφαιρούνται 6 λίθοι της ζωφόρου για τη δημιουργία παραθύρων στις μακρές πλευρές. 1204 : Ο ναός γίνεται Καθολική Εκκλησία 1458 : Ο ναός γίνεται Οθωμανικό Τέμενος 1674: Ο ζωγράφος J. Carrey συνοδεύοντας τον Γάλλο Πρεσβευτή στην Κωσταντινούπολη σχεδιάζει με μεγάλη ακρίβεια τα περισσότερα γλυπτά που σώζονταν στο μνημείο. 1687: Ανατίναξη του Παρθενώνα. Ανατρέπονται τμήματα του βόρειου, του νότιου τοίχου και της ανατολικής πρόστασης. κατασ¬ρέφονται τα κεντρικά τμήματα των μακρών πλευρών της ζωφόρου. 1802: Τα συνεργεία του Λόρδου Έλγιν, Πρεσβευτή της Μ. Βρετανίας στην Κωσταντινούπολη αφαιρούν περίπου 80 μέτρα τα πριονίζουν και παίρνουν τις ανάγλυφες «πλάκες» πλέον στο Λονδίνο. 1817-1831: Προσωρινή Έκθεση των γλυπτών του Παρθενώνα στο Βρετανικό Μουσείο. 1835 - Γίνονται εκτεταμένες ανασκαφές στον Ιερό Βράχο, και οι ανευρεθέντες λίθοι συντηρούνται και τοποθετούνται στο Μουσείο της Ακρόπολης. 1945: Συντήρηση και Έκθεση των γλυπτών στην νέα αίθουσα «Duveen » στο Βρετανικό Μουσείο 1993 - Αποσυναρμολογούνται οι τελευταίοι λίθοι της ζωφόρου που παρέμεναν στο μνημείο (Δ ΙΙΙ έως Δ ΧVI) συντηρούνται και τοποθετούνται στο Μουσείο της Ακρόπολης. 2007: Μεταφορά της ζωφόρου και Έκθεση μέσα στο Νέο Μουσείο Ακρόπολης Σώζονται: 50μ. :Μουσείο Ακροπόλεως 80μ.:Βρετανικό Μουσείο 30μ.: έχουν χαθεί (από αυτά απεικονίζονται 15μ. στα σχέδια του Carrey).
Ο Παρθενώνας ως εκκλησία, η ανατολική πλευρά. Σχέδιο Μ. Κορρες.	Ο Παρθενώνας ως Οθωμανικό τέμενος κατά τον 17ο. αι. Σχέδιο Μ. Κορρες.	Η ανατίναξη του Παρθενώνα στις 26 Σεπτεμβρίου 1687. Διμετρική αναπαράσταση. Σχέδιο Μ. Κορρες.	Ο Παρθενώνας με τις σκαλωσιές για την αφαίρεση των γλυπτών. Σχέδιο Sir William Gell, 1801, Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο.

ΠΗΓΗ :parthenonfrieze