Η πνευματική κιβωτός του Ελληνισμού
Θυμάμαι μια Τουρκάλα που έχει παντρευτεί έναν Ελληνα φίλο μου, αλλά δεν ήθελε να στείλει τα παιδιά της στη Μεγάλη του Γένους Σχολή. Εντυπωσιάστηκε τόσο πολύ μόλις την πρωτοεπισκέφτηκε, που ένιωσε μια αδιόρατη απειλή για την οικογενειακή φυσιογνωμία της. Δεν την παρεξήγησα καθόλου, απεναντίας την κατανόησα απόλυτα. Εβρισκε διάφορες προφάσεις -το πήγαινε από ’δω, το πήγαινε από ’κει, και στο τέλος πρότεινε ως μέση λύση να γράψουν τα παιδιά σε ξενόγλωσσο ιδιωτικό σχολείο, ούτε τουρκικό ούτε ελληνικό. Είναι γεγονός ότι υπάρχουν αρκετά αμερικανικά και ευρωπαϊκά σχολεία στην Κωνσταντινούπολη, που είναι στ’ αλήθεια εξαιρετικά. Κανένα όμως από αυτά δεν αγγίζει την αίγλη αυτού του μεγαλειώδους σχολείου που βλέπετε μπροστά σας. Οποιος φοιτήσει εδώ σημαδεύει την ψυχή του μέχρι να πεθάνει».
Η φωνή του Ρωμιού γονιού, έτρεμε αδιόρατα από τη συγκίνηση. Είχε φοιτήσει και ο ίδιος σε αυτό το σχολείο και δεν ξεχνά τις μαγικές βραδιές που κοιτούσε με τους συμμαθητές του τα αστέρια από το ισχυρό τηλεσκόπιο που βρίσκεται στον αστρονομικό θόλο της Σχολής. Που παρατηρούσε με τις ώρες στη σοφίτα τον μηχανισμό του προαιώνιου ρολογιού να γυρίζει, που συναρμολογούσε ηλεκτρικά κυκλώματα στα αμφιθεατρικά ξύλινα εργαστήρια, που κρυβόταν πίσω από τις βαριές βελούδινες κουρτίνες της αίθουσας εκδηλώσεων. «Δεν υπάρχει πουθενά αλλού σχολείο επενδυμένο με τόσα όργανα και έργα Τέχνης, ούτε στο Κέιμπριτζ ούτε στην Οξφόρδη. Οπου κι αν στρέψεις το βλέμμα βλέπεις κομψοτεχνήματα, ακόμα και οι χώροι υγιεινής αξίζουν να πάρουν καλλιτεχνικό βραβείο. Εδώ έπρεπε να γυριστεί το «Χάρι Πότερ», όχι στα δαιδαλώδη ψηφιακά κτίρια που δημιούργησαν στα κομπιούτερ οι σκηνοθέτες».
Ο Ρωμιός θεμελιώνει καταπληκτικά τον λόγο του και μας οξύνει την περιέργεια να μάθουμε περισσότερα για το θρυλικό σχολείο. Μας είπε και δυσάρεστες αλήθειες, που σχετίζονται με την πτώση του επιπέδου σπουδών στη Σχολή μετά τους διωγμούς των Ελλήνων στις προηγούμενες δεκαετίες και την επέμβαση των Τούρκων στην Κύπρο το 1974. Τα ελληνικά σχολεία έχαναν κατά εκατοντάδες τους μαθητές τους επί πολλά συνεχόμενα χρόνια, επειδή οι ελληνικές οικογένειες εγκατέλειπαν την Πόλη και μετανάστευαν στην Ελλάδα. Πάνω από τα τρία ελληνικά σχολεία που λειτουργούν σήμερα στην Πόλη κρέμεται σαν λαιμητόμος ένας νόμος που προβλέπει τη δήμευση του κτιρίου, όταν αυτό πάψει να λειτουργεί ως σχολείο λόγω έλλειψης μαθητών. Επτά χιλιάδες μαθητές φοιτούσαν το 1960 στα ελληνικά σχολεία και σήμερα μόνο 212, εκ των οποίων οι 55 στη Μεγάλη του Γένους Σχολή. Αξίζει να σημειωθεί ότι ανάμεσα στους παραπάνω μαθητές βρίσκονται και αρκετοί αραβόφωνοι Αντιοχείς, στους οποίους επετράπη η εγγραφή στα ελληνικά σχολεία, επειδή είναι κι αυτοί Ελληνορθόδοξοι. Από τη μια μεριά οι Αντιοχείς μαθητές αιμοδότησαν τα ομογενειακά σχολεία και απομάκρυναν τον αφανισμό τους, αλλά από την άλλη έριξαν το επίπεδο σπουδών, επειδή δεν γνώριζαν την ελληνική γλώσσα.
Ετος ιδρύσεως 1454
Η Μεγάλη του Γένους Σχολή δημιουργήθηκε το 1454, ένα χρόνο μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, από τον Πατριάρχη Γεννάδιο Σχολάριο. Πριν την Αλωση, επί δυναστείας Παλαιολόγων, υπήρχε ανάλογη σχολή, η οποία προήγαγε σημαντικά τα ελληνικά γράμματα. Είναι πιθανόν οι ρίζες της να φτάνουν στα πρώτα χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, όταν ο Μέγας Κωνσταντίνος ίδρυσε την «Οικουμενική Πατριαρχική Σχολή».
Ο αυτοκράτορας Ηράκλειος της έδωσε μεγάλη ώθηση μερικούς αιώνες αργότερα και ο αυτοκράτορας Σέργιος την εφοδίασε με νέο εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Επί αυτοκράτορος Λέοντος Ισαύρου ανεστάλη η λειτουργία της, αλλά επαναλειτούργησε επί Λέοντος Αρμενίου και μεγαλούργησε επί εποχής δυναστείας των Κομνηνών. Πιθανότατα η Μεγάλη του Γένους Σχολή αποτελεί το αρχαιότερο εκπαιδευτικό ίδρυμα της Ευρώπης. Στα θρανία της κάθισαν πολλοί ηγέτες της ελληνικής ομογένειας, δραγουμάνοι της Υψηλής Πύλης, ηγεμόνες της Μολδοβλαχίας, Πατριάρχες του Οικουμενικού Θρόνου, καθώς και πολιτικοί του νέου ελληνικού κράτους.
Η Σχολή έφτασε σε μεγάλη ακμή στα τέλη του 16ου αιώνα, επί Πατριάρχου Ιερεμία Β’, όταν ήταν σχολάρχης ο σπουδαίος δάσκαλος Γεώργιος Αιτωλός και αργότερα ο αριστοτελικός ιατροφιλόσοφος Λεονάρδος Μηνδόνιος. Εκείνη την εποχή δίδαξαν στη Σχολή οι θρυλικοί αδελφοί Ιωάννης και Θεόδωρος Ζυγομαλάς. Στους μετέπειτα αιώνες δίδαξαν κι άλλοι εξαιρετικοί δάσκαλοι, όπως οι Συμεών Καβάσιλας, Θεόφιλος Κορυδαλλέας, Ιωάννης Καρυόφυλλος, Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, Διαμαντής Ρύσιος και Ευγένιος Βούλγαρης.
Στον 17ο και τον 18ο αιώνα, η σχολή λειτουργούσε με δύο τμήματα, των Γραμματικών και των Φιλοσοφικών. Ανάμεσα στα έτη 1904-1919 λειτούργησε και το Παιδαγωγικό τμήμα, οι απόφοιτοι του οποίου εφοδιάζονταν με πτυχίο που τους έδινε το δικαίωμα να προσλαμβάνονται ως δάσκαλοι στις επαρχίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ανάμεσα στα έτη 1907-1924, λειτούργησε εντός της σχολής και ανεξάρτητη απογευματινή τετρατάξια Μουσική Σχολή, της οποίας οι απόφοιτοι προσλαμβάνονταν ως ιεροψάλτες σε διάφορους ναούς του Οικουμενικού Θρόνου.
Το «κόκκινο» κτίριο
Η Μεγάλη του Γένους Σχολή άλλαξε αρκετές φορές θέση, αλλά τις περισσότερες στεγαζόταν «αντικρύ της μεγάλης πόρτας», δηλαδή κοντά στο Φανάρι. Η οριστική λύση του στεγαστικού προβλήματος της δόθηκε το 1881, επί Πατριάρχου Ιωακείμ Γ’, όταν χάρη σε γενναίες προσφορές ομογενών χτίστηκε λίγο πάνω από το Πατριαρχείο το εκπληκτικό «κόκκινο» κτίριο, που υπάρχει μέχρι σήμερα. Το μεγαλοπρεπές αυτό οικοδόμημα σχεδιάστηκε σε σχήμα αετού από τον αρχιτέκτονα Κωνσταντίνο Δημάδη και χτίστηκε στην κορυφή του πέμπτου λόφου της Κωνταντινούπολης, στη συνοικία του Μουχλίου, κοντά στον Ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Στην ίδια θέση υπήρχαν παλαιότερα τα ερείπια ενός οικήματος που ανήκε στον πρίγκιπα Δημήτριο Καντεμήρ, ιστορικό και απόφοιτο της Σχολής. Τα εγκαίνια του «κόκκινου σχολείου», που αποτελεί ένα από τα καμάρια της Ρωμιοσύνης στην Πόλη, έγιναν στις 12 Σεπτεμβρίου 1882. Από τότε μέχρι σήμερα, το αρχιτεκτονικό και εκπαιδευτικό αυτό αριστούργημα των 3.020 τ.μ. συντηρείται με χορηγίες ευεργετών.
Ελληνικά και τούρκικα
Σήμερα η Μεγάλη του Γένους Σχολή λειτουργεί ως αυτόνομο σχολείο δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, που υπάγεται οργανικά στην ομογένεια, αλλά ελέγχεται από το τουρκικό Υπουργείο Παιδείας. Παράλληλα βρίσκεται υπό την πνευματική εποπτεία του Οικουμενικού Πατριαρχείου, γι' αυτό τον λόγο άλλωστε χαρακτηρίζεται και ως Πατριαρχική. Το σχολείο έγινε μεικτό από το 1987, όταν ανεστάλη η λειτουργία του Ιωακειμείου Παρθεναγωγείου, που στεγαζόταν σε κοντινό κτίριο. Στη Σχολή διδάσκουν 14 Ελληνες και 7 Τούρκοι καθηγητές, ενώ μαθήματα γίνονται και στις δύο γλώσσες. Οι απόφοιτοί της έχουν το δικαίωμα της εισαγωγής στα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα τόσο της Τουρκίας όσο και της Ελλάδας.
Η σχολή διοικείται από τη σχολική εφορία και από τον διευθυντή. Μέχρι το 1922, πρόεδροι της εφορίας ήταν αρχιερείς του Οικουμενικού Θρόνου και μέλη της πρόκριτοι ή επιφανή μέλη του μεικτού κληρικολαϊκού περί τον Πατριάρχη συμβουλίου. Σήμερα η σχολική εφορεία εκλέγεται από την ομογένεια με κλειστή ψηφοφορία.
Γιώργος Zαφειρόπουλος