Βάσω Κατράκη (1914-1988)

Βάσω Κατράκη (1914-1988) υπήρξε, αδιαμφισβήτητα, η σημαντικότερη Ελληνίδα καλλιτέχνις που έδωσε νέα πνοή στη χαρακτική τέχνη. Η δημιουργία της καταξιώθηκε μέσα από διεθνείς διακρίσεις και βραβεία και λειτουργεί ως παράδειγμα συνεχούς αναζήτησης και πειραματισμού.

Γεννήθηκε το καλοκαίρι του 1914 στο Αιτωλικό και έζησε σε ένα σπίτι δίπλα στη θάλασσα με τα τέσσερα αδέλφια και τους γονείς της. Εκείνοι ήταν που της μετέδωσαν την αγάπη για τις τέχνες, καθώς ο πατέρας της, Γιώργος Λεονάρδος, ήταν «προικισμένος καλλιτέχνης», ενώ η μητέρα της «περίφημη υφάντρα».

Στα δεκαεπτά της ξαφνικά συνειδητοποίησε και αποφάσισε ότι θέλει να γίνει ζωγράφος, καθώς, όπως η ίδια χαρακτηριστικά σημείωνε, «Μ’ άρεσε πολύ το διάβασμα και πιο πολύ η ποίηση. Κοντά στ’ αδέλφια μου ζωγράφιζα κι εγώ. Κρυφά ονειρευόμουνα να γίνω ζωγράφος, μα μου φαινότανε τόσο άπιαστα μεγάλο, που δεν μπορούσε λογικά να χωρέσει το μυαλό μου. Ό,τι έβλεπα έλεγα: “Εγώ αυτό μπορώ να το κάνω”. Και πολλές φορές έβαζα τον εαυτό μου σε δοκιμασία. Δεν ήξερα ότι άλλο πράμα ήταν η τέχνη. Και μια μέρα σφηνώθηκε ξαφνικά στο μυαλό μου ένα ερώτημα “Kι αν γίνω ζωγράφος;” Χίλιες καμπάνες χτυπήσανε μέσα μου κι έχασα τον κόσμο. Από τότε δεν είχα τίποτε άλλο στο μυαλό μου νύχτα μέρα…».

Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την εγγραφή της (1936) στη Σχολή Καλών Τεχνών, στο εργαστήριο ζωγραφικής με τον Παρθένη, όπου «ήταν η πρώτη φορά που αντιλήφθηκε ότι ένα σχέδιο έχει φως και σκιά με μία γραμμή μόνο», και στο Εργαστήριο του Γιάννη Κεφαλληνού, όπου αγάπησε τη χαρακτική καθώς εξασκήθηκε στην ξυλογραφία, την τυπογραφία και την τέχνη του βιβλίου.

Στα χρόνια των σπουδών της εισχώρησε στην Αριστερά και συμμετείχε σε ομαδική έκθεση αριστερών, κατά κύριο λόγο, σπουδαστών της Σχολής στον «Παρνασσό», στην οποία κυριαρχούσαν έργα με αντιπολεμικό-αντιφασιστικό περιεχόμενο. Το 1940 ανέλαβε την επιμέλεια και την εικονογράφηση του βιβλίου Τα λόγια της πλώρης του Ανδρέα Καρκαβίτσα. Με την έναρξη του πολέμου φιλοτέχνησε την πασίγνωστη «προπαγανδιστική» αφίσα με τη γυναίκα που πλέκει «για τους στρατιώτες». Ένα χρόνο αργότερα παντρεύτηκε τον Γιώργο Κατράκη μαζί με τον οποίο αγωνίστηκε τα επόμενα χρόνια για τα ιδανικά της, ακολουθώντας τις μονάδες της ΕΠΟΝ και του ΕΛΑΣ.

Οργανώθηκε, επίσης, στο ΕΑΜ Καλλιτεχνών και ξυλογραφίες της συμπεριλήφθηκαν στην παράνομη έκδοση του ΕΛΑΣ-ΕΑΜ, Από τους Αγώνες του Ελληνικού Λαού. Στα τέλη της δεκαετίας του ΄40 ασχολήθηκε συστηματικά με την εικονογράφηση στον αριστερό εκδοτικό οίκο Τα Νέα Βιβλία, ενώ ξυλογραφίες της δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό Ελεύθερα Γράμματα και στην εφημερίδα Ριζοσπάστης.

Για τους στρατιώτες, 1940, Έγχρωμη αφίσα.

Οι δημιουργίες της Κατράκη μπορούν να χωριστούν σε δύο περιόδους από την άποψη της τεχνικής. Μέχρι και λίγο πριν τα μέσα της δεκαετίας του ΄50 χάραζε στο ξύλο και μετά στην ίδια την πέτρα επί τριάντα πέντε ολόκληρα χρόνια, μια τεχνική πρωτότυπη, στην οποία αναγνωρίζεται η «απόλυτη καλλιτεχνική δεξιοτεχνία» της χαράκτριας, συνδυασμένη με «οξυδερκή ελευθερία». Αυτή η επιλογή απελευθέρωσε τη χαρακτική από τους καταναγκασμούς της τυπογραφίας και της διαφήμισης και έφερε το έργο της, σε ό,τι αφορά το ύφος και την τεχνοτροπία, πιο κοντά στις αρχέγονες προϊστορικές μορφές και συνθέσεις. Όπως έλεγε και εκείνη «Πάντα μου άρεσε ένα πράγμα. Να μιλάει το υλικό μόνο του τη δική του γλώσσα».

Η Πείνα, 1943, Ξυλογραφία για την εικονογράφηση του λευκώματος Από τους αγώνες του Ελληνικού Λαού, Έκδοση ΕΛΑΣ - ΕΑΜ.

Στα πρώτα δεκαπέντε χρόνια της σταδιοδρομίας της η Κατράκη υιοθέτησε την παραστατική απεικόνιση στα έργα της, με την ανθρώπινη μορφή να είναι πανταχού παρούσα. Οι ξυλογραφίες από τη λιμνοθάλασσα, τα τοπία από το Μεσολόγγι, οι ξυλογραφίες με θέμα τα τραγικά χρόνια της Κατοχής και της Αντίστασης είναι κάποια από τα παραδείγματα των έργων της. Παράλληλα, απαθανάτιζε τις καταστάσεις που βίωνε καθημερινά σε έργα όπως, η «Κηδεία στην Κατοχή», η «Πείνα», «Ο Κρεμασμένος», η «Διαδήλωση στην Κατοχή», το «Οδόφραγμα-Δεκέμβρης 1944», «Θε μου, και τι να γίνηκαν του κόσμου οι αντρειωμένοι», κ.ά.

Μετά το πρώτο βραβείο της 33ης Μπιενάλε της Βενετίας (το 1966), η καλλιτέχνις εξορίστηκε το 1967 από τη χούντα στη Γυάρο. «Πώς να περιγράψω την κόλαση στα Γιούρα;» σημειώνει η ίδια. «Έμεινα εννιάμιση μήνες εκεί, τότε μάλιστα είχε διαδοθεί ότι τρελάθηκα… Ήταν ένα νησί περίεργο. Σε όλο το διάστημα που έμεινα δεν είδα ούτε ένα πουλί να περνάει… Οι θάλαμοι βρομάγανε και μας έφερναν νερό με βαρέλια από μηχανόλαδο καραβιών. Πείνα, δίψα, άλλοι δαρμένοι, άλλοι τραυματισμένοι, ήταν κάτι το φρικιαστικό. Στην αρχή έφτιαχνα καπέλα από άγρια βούρλα… Ύστερα ανακάλυψα τα βότσαλα». Υπήρξε μία τραγική περίοδος της ζωής της που την περιέγραψε γλαφυρά στις ενότητες «Πλατυτέρα», «Δάσος», «Καταστάσεις», «Αναμονή», «Παναγία», «Ίκαρος», «Συντεταγμένες», αλλά και σε σχέδια που φιλοτέχνησε επιτόπου στη Γυάρο, καθώς και στα πιο ελεύθερα σε σχέδιο βότσαλα που μάζευε η ίδια στην παραλία του
νησιού του μαρτυρίου.

Είναι γεγονός ότι τα έργα της Κατράκη αναφέρονται σε πανανθρώπινες και διαχρονικές αξίες, φορείς σκέψεων και στόχων, ιδανικών και συναισθημάτων που αποδίδονται με πρωτοφανή μνημειακότητα όσον αφορά, κυρίως, στην ανθρώπινη μορφή, η οποία ανυψώνεται σε καθολικό σύμβολο. Υπάρχουν πολλοί μελετητές που ανάγουν τις επιμηκυσμένες, αρχετυπικές μορφές των συνθέσεών της στα κυκλαδικά ειδώλια, κάτι που ενισχύεται από τη μελέτη και το ενδιαφέρον της για την κυκλαδική τέχνη. Τα θέματα των έργων είναι έμφορτα εννοιών, όπως η μοναξιά της ύπαρξης, η επαφή και το αλληλέγγυο, η πυκνή ουσία της ζωής και το αναπόφευκτο του θανάτου.

Προφίλ Κοπέλας, έγχρωμη ξυλογραφία, 40x24εκ.

Την πορεία της συνθέτουν πολυάριθμες εκθέσεις, ατομικές και ομαδικές, όπως η συμμετοχή της στη Διεθνή Έκθεση του Καΐρου, η έκθεση Grekist Konst στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Στοκχόλμης, η πρώτη έκθεση της ομάδας «Στάθμη» στο Ζάππειο κ.α., λευκώματα, ποιήματα και βιβλία που εικονογράφησε, προσωπικοί αγώνες μέσω της τέχνης με σκοπό τη συμβολή της στην Εθνική Αντίσταση, καθώς και εθνικές και διεθνείς διακρίσεις.
Την ουσία της τέχνης της αποτύπωσε εύστοχα η Ελένη Βακαλό, το 1980, με τα εξής λόγια: «Φτάσαμε σ’ ένα κεντρικό θέμα για την ερμηνεία της δουλειάς της Βάσως. Ότι είναι έργο γυναικείο. Συνήθως, όταν το λένε αυτό, εννοούν τις εντελώς διαφορετικές ιδιότητες από κείνες που ίσα-ίσα έδειξε η Βάσω σε όλο της το έργο... Το λεπτό, το εύθραυστο, το συναισθηματικό ή και αισθηματολογικό, η μικρή κλίμακα, το κεντίδι, αποδίδονται συνήθως στη γυναικεία τέχνη. Το μνημειακό, η αδρότητα, η δύναμη της τέχνης στης Βάσως, αντίθετα, από αυτή την άποψη την κάνουν σπάνια αρρενωπή... Ιδού τι είναι βαθύτατα γυναικείο. Η σωματική αίσθηση της πλατιάς αγκαλιάς που αποδέχεται και μας κάνει έτσι να νοιώθομε, να σκεφτόμαστε, να πράττομε, με σταθερό μέγεθος αυτή την αποδοχή των συγκεκριμένων, όσων στην ύλη, στη γη, στους ανθρώπους».

Επίσκεψη ΙΙ, 1979, Χάραγμα σε πέτρα, 105x73εκ.

Βιβλιογραφία

• Βακαλό Ελ., Κριτική εικαστικών τεχνών, τομ. Α΄, Αθήνα 1996.
• Μπόλης Γ., Βάσω Κατράκη. Σύγχρονοι Έλληνες Εικαστικοί, Τα Νέα, Αθήνα 2009.
• Σταυρόπουλος Κ., Βάσω Κατράκη. Κορυφαία ερμηνεύτρια της ανθρώπινης τραγωδίας, κατάλογος έκθεσης, Πινακοθήκη Πιερίδη, Αθήνα 1998.