Ένας βαθιά ελληνικός ορθόδοξος άγιος με «ρίζες» και «κλαδιά» πέρα από την ορθοδοξία
Μαρία Σταματιάδου
Νομικός – Αρθρογράφος
Πηγή
Υπάρχουν άγιοι στην ορθοδοξία που οι θρύλοι οι οποίοι τους συνοδεύουν φανερώνουν την ιδιαίτερη σχέση και αγάπη των πιστών προς αυτούς, σχέση που τους εκτείνει πέρα από τα όρια του δόγματος και της θρησκείας, τους καθιστά περισσότερο οικείους και οικουμενικούς.
Εικόνα Αγίου Γεωργίου
Ένας από τους κυριότερους τέτοιους αγίους είναι ο Καππαδόκης άγιος Γεώργιος, ο οποίος στη λαϊκή ψυχή έχει στοιχεία αγιοσύνης και ηρωισμού ταυτόχρονα, όπως και ο άλλος έφιππος άγιος, ο άγιος Δημήτριος. Στην
Καππαδοκία, μάλιστα, πιστεύουν ότι τα άλογα του Άι-Γιώργη, του
Άι-Δημήτρη, των αγίων Θεοδώρων και του αγίου Μηνά τρέχουν στον ουρανό
και ότι είναι αυτά που προκαλούν τις βροντές και τις αστραπές με τα
πέταλά τους.
Το βασικό χαρακτηριστικό όμως του αγίου Γεωργίου σύμφωνα με τους θρύλους που σχετίζονται μ’ αυτόν, το φανερώνει το επίθετο «δρακοντοκτόνος»,
επειδή ο άγιος σκότωσε έναν δράκο που φρουρούσε όλο το νερό της
περιοχής και δεν άφηνε τους κατοίκους να υδρευτούν, αν δεν του έδιναν
βορά κάθε φορά από έναν συντοπίτη τους. Αυτό συνεχιζόταν επί πολλά
χρόνια, μέχρι που ήρθε η σειρά της μονάκριβης κόρης του τοπικού άρχοντα να θυσιαστεί στον δράκο. Τότε, ο άγιος, καβαλάρης, με το κοντάρι του σκότωσε τον δράκο, έσωσε την κοπέλα και ελευθέρωσε και την πόλη.
Το αξιοσημείωτο στην όλη ιστορία είναι ότι την ιδιότητα του δρακοντοκτόνου ο άγιος την αποκτά μόλις τον εντέκατο αιώνα, και όχι ενωρίτερα. Οι παλαιότερες παραστάσεις του αγίου τον εικονίζουν ως αξιωματούχο.
Γράφει σχετικά η αναπληρώτρια καθηγήτρια Βυζαντινής Τέχνης, Μαρία
Βασιλάκη: «Οι κατ’ εξοχήν δρακοντοκτόνοι άγιοι στην Ανατολική Εκκλησία
ήταν οι δυο Θεόδωροι, ο Τήρων και ο Στρατηλάτης. Η παλαιότερη παράσταση
με τον Γεώργιο του έκτου αιώνα τον δείχνει ως αξιωματούχο, δηλαδή με την
επίσημη και όχι με τη στρατιωτική του στολή. Δεν γνωρίζω για παράσταση
του ένατου αιώνα. Πάντως, μόλις τον εντέκατο εμφανίζεται ως
δρακοντοκτόνος. Πως και γιατί αντικαταστάθηκαν οι Θεόδωροι από τον
Γεώργιο είναι ένα ζητούμενο». Το γεγονός πάντως δεν είναι άσχετο και με
το ότι τον εντέκατο αιώνα το Βυζάντιο βρίσκεται πλέον σε εξαιρετικά
δυσχερή θέση.
Ως δρακοντοκτόνο, τον άγιο τον διεκδίκησε και το Ισλάμ, κατά τον δέκατο τρίτο και δέκατο τέταρτο αιώνα, ονομάζοντας τον Σαρί Σαλτίκ. Σύμφωνα με τον δικό τους θρύλο, ο Σαρί Σαλτίκ, πιστός σύντροφος του Χατζί Μπεκτάς
(ιδρυτή του τάγματος των Μπεκτασήδων) έφθασε στη Βουλγαρία, σκότωσε
έναν δράκοντα με επτά κεφάλια, απελευθέρωσε τη βασιλοπούλα και οι
χριστιανοί (οι «άλλοι») ασπάστηκαν τον Μωάμεθ. Ο ίδιος θρύλος είναι πολύ
ισχυρός στην Κρόια της Αλβανίας, αλλά και στη Βοσνία.
Αρχαιοελληνικές καταβολές…
Στην ελληνική παράδοση, δρακοντοκτόνους ήρωες έχουμε και στα προ Χριστού χρόνια, ο θρύλος των οποίων επέζησε στους μετά Χριστόν αγίους. Έτσι, ο Άι-Γιώργης αποτελεί συνέχεια του ηλιακού θεού Απόλλωνα, ο οποίος σκότωσε τον πύθωνα στους Δελφούς.
Ο πύθωνας ήταν ένα
μεγάλο σαυροειδές τέρας που γέννησε η Γη. Ζούσε στις μεγάλες βραχώδεις
σχισμές των νοτίων παρυφών του Παρνασσού και προστάτευε τις πηγές Μάνα
και Κασταλία, ενώ καταδίωκε τις Νύμφες, προκαλούσε ανέμους και έφερνε
καταστροφές. Το θηρίο αυτό σκότωσε με το τόξο του ο
Απόλλων και στη συνέχεια έφυγε από τους Δελφούς για να εξαγνισθεί. Αφού
εξαγνίστηκε, επέστρεψε και έτσι καθιερώθηκε η λατρεία του στους Δελφούς.
Από το γεγονός αυτό πήρε την επωνυμία Πύθιος, και η ιέρειά του ονομάστηκε Πυθία.
Στον μύθο αυτόν βασίζεται και το άγαλμα του Απόλλωνα του Σαυροκτόνου,
που αποδίδεται στον Πραξιτέλη. Σχετικός επίσης μπορεί να θεωρηθεί και ο
αρχαιοελληνικός μύθος του Περσέα, ήρωα των Μυκηνών, ο οποίος επίσης σκότωσε έναν δράκοντα.
Η απολλώνια λατρεία λοιπόν πέρασε στους θρύλους του αγίου Γεωργίου, ο οποίος όμως συνδέεται με τον ηλιακό θεό
και με άλλον τρόπο: πριν από τη θανατική καταδίκη του, ο άγιος είχε
μεταφερθεί από τον Διοκλητιανό στον ναό του Απόλλωνα, με τον όρο να
δεχτεί τη θεότητά του και να θυσιάσει στα είδωλα. Ο άγιος Γεώργιος όμως
αρνήθηκε, μεσούντος του πλέον αιματηρού διωγμού των Χριστιανών.
Ο άγιος Γεώργιος των Μπεκτασήδων
Ο σύγχρονος ελληνισμός έχει συνδέσει με πλήθος εθίμων
τη γιορτή του αγίου Γεωργίου. Τόσα πολλά είναι τα έθιμα πού συνοδεύουν
τις γιορτές του, ώστε είναι αδύνατον να καταγραφούν όλα και από όλα τα
μέρη του ελληνισμού. Κοινό χαρακτηριστικό των
περισσοτέρων είναι ότι ανήμερα της γιορτής του τρώνε αρνί, ενώ το ζώο
αυτό, σε πολλά κτηνοτροφικά μέρη, κατά τη σχετική πανήγυρη, το
περιφέρουν γύρω από την εκκλησία του αγίου, ενώ κολλούσαν κεριά στα
κέρατά του και τα άναβαν, καθώς πήγαιναν να προσκυνήσουν.
Ο άγιος Γεώργιος όμως είναι αγαπημένος άγιος και των μουσουλμάνων Μπεκτασήδων ή Αλεβιτών (αίρεση του Ισλάμ, κατά πολλούς όμως θεωρούνται κρυπτοχριστιανοί). Ιδιαίτερα σε περιοχές της Θράκης, ο άγιος Γεώργιος τιμάται σε πολλούς τεκέδες
(αλεβίτικα μοναστήρια), αλλά και στις πολλές ορθόδοξες εκκλησιές και
παρεκκλήσια του αγίου που υπάρχουν στην περιοχή πολλές φορές απαντώνται
μουσουλμάνοι που πηγαίνουν να προσευχηθούν ή να αφήσουν κάποιο τάμα!
Κυρίως όμως προσφέρουν θυσίες ζώων, τα λεγόμενα Κουρμπάνια, κατά την
ημέρα της γιορτής του αγίου, με το παλαιό ημερολόγιο, στις 6 Μαΐου. Τα
κυριότερα παρεκκλήσια στη θρακική περιοχή που επισκέπτονται οι
Αλεβίτες-Μπεκτασήδες είναι τα έξης:
Ο Άγιος Γεώργιος Δρυμιάς:
Βρίσκεται βορειοδυτικά της Ξάνθης, στην Κοινότητα Πασχαλιάς. Οι
μουσουλμάνοι ονομάζουν το παρεκκλήσι αυτό Bayramli j Paskalya Ay Yorgi.
Όταν επισκέπτονται το παρεκκλήσι, αποσύρονται σε κελιά που υπάρχουν στο
πίσω μέρος του ναού για να προσευχηθούν. Ο χώρος είναι γεμάτος με
αφιερώματα από μουσουλμάνους, κυρίως Πομάκους (αφιερωματικές πλάκες με
αραβικές επιγραφές, τερλίκια πομακικά, μικρές στάμνες, κομπολόγια κ.α.).
Ο Άγιος Γεώργιος Πόταμου: Απέχει 4 χιλιόμετρα από την Αλεξανδρούπολη, και βρίθει αφιερωμάτων από μουσουλμάνους.
Ο Άγιος Γεώργιος Λουτρού:
Απέχει13 χιλιόμετρααπό την Αλεξανδρούπολη, προς Φέρρες, μετά από τα
ερείπια της αρχαίας Τραϊανουπόλεως. Εδώ οι επισκέψεις των μουσουλμάνων
γίνονται το καλοκαίρι, και συνδυάζονται με τη λουτροθεραπεία στις
ιαματικές πηγές της Τραϊανουπόλεως.
Ο Άγιος Γεώργιος Πετρωτών:
Απέχει 32 χιλιόμετρα, νοτιοανατολικά της Κομοτηνής. Εκεί
συμπροσεύχονται οι μουσουλμάνοι στις 6 Μαΐου, και μιλούν για πολλά
θαύματα του αγίου που οι ίδιοι έχουν βιώσει.
Χιδελερέζ…
Είναι χαρακτηριστικό ότι κατά την
Τουρκοκρατία τα παρεκκλήσια που προαναφέραμε χρησιμοποιήθηκαν από τους
Μπεκτασήδες τεκέδες, και μάλιστα έτσι τα αποκαλούν μέχρι σήμερα. Τον
άγιο Γεώργιο πολλές φορές τον συγχέουν με τον Προφήτη Ηλία (επίσης πολύ αγαπημένο τους Μπεκτασήδες) και τον ονομάζουν Χιδελερέζ, σύνθετο όνομα από το Χιζίρ (Γεώργιος) και Ελέζ (Ηλίας).
Άγιος Γεώργιος ο Καππαδόκης
Η γιορτή του αγίου Γεωργίου (Χιδελερέζ), στον μουσουλμανικό κόσμο
της Θράκης, λόγω του ότι λαμβάνει χώρα στις αρχές του καλοκαιριού,
συνδυάζεται με υπαίθρια γλέντια (κουρμπάνια), ψήσιμο αρνιών, τα οποία
μοιράζουν σε όλους τους παρευρισκόμενους, και σε ορισμένα χωριά
συνδυάζεται με τις κούνιες: κάνουν αυτοσχέδιες κούνιες από δέντρο σε
δέντρο, όπου κάθονται νεαρές κοπέλες ενώ τα νεαρά αγόρια κουνούν το
καθένα την κοπέλα που του αρέσει.
Η τιμή που αποδίδουν οι
Μπεκτασήδες στον Άι-Γιώργη φαίνεται και από ένα επιπλέον γεγονός: στις
Φέρρες, βρίσκεται το μαυσωλείο ενός αγίου του μπεκτασισμού, του Sari Saltik.
Ο συγκεκριμένος άγιος γιορτάζεται ανήμερα του αγίου Γεωργίου, στη
συνείδηση των πιστών του ταυτίζεται με τον άγιο Γεώργιο, ενώ πολλές
φορές τον παρουσιάζουν με τα άμφια του αγίου Νικολάου. Είναι
χαρακτηριστικό ότι την ημέρα της γιορτής του συρρέουν στο μαυσωλείο και
πολλοί χριστιανοί.
Στον Έβρο, στις Καστανιές
Ας παραμείνουμε λίγο περισσότερο στο γεωγραφικό αυτό κομμάτι της Ελλάδας, πηγαίνοντας στις Καστανιές του Έβρου, όπου γιορτάζουν τον άγιο Γεώργιο επί τρεις μέρες.
Την παραμονή της γιορτής οι γυναίκες ζυμώνουν 6 άρτους και τους
πηγαίνουν στην εκκλησία, ενώ τα κορίτσια σηκώνονται χαράματα (ανήμερα
της γιορτής) και κόβουν πρασινάδες και λουλούδια, με τα όποια στολίζουν
το σπίτι τους, ενώ τα μεγάλα στάχυα τα χαρίζουν στον άγιο, για να
χαρίσει καλή καρποφορία.
Τα νεαρά αγόρια κόβουν
ένα κλαδί μελιάς με φύλλα και το κάνουν λάβαρο (μπαϊράκι). Όταν
τελειώσει η λειτουργία στην εκκλησία, γυρνούν με νταούλια σε ζουρνάδες
σε όλο το χωριό ενώ με τα λάβαρα χτυπούν τα παράθυρα των σπιτιών. Μετά
από τον ηχηρό αυτόν γύρο του χωριού, τα παλικάρια μαζεύονται στην
εκκλησία, όπου υπάρχουν δυο πρόβατα, ως προσφορά στον άγιο. Όποιος
σφάξει το πρώτο παίρνει την προβιά και το συκώτι, ενώ ο παπάς την πλάτη.
Το υπόλοιπο το μαγειρεύουν με ρύζι και το τρώνε όλοι μαζί. Το δεύτερο
πρόβατο είναι το έπαθλο των αγώνων πάλης μεταξύ των αγοριών που
ακολουθεί. Η επόμενη (τελευταία) ημέρα κυλά με χορούς τραγούδια και
μεγάλο γλέντι με κάθε είδους πειράγματα μεταξύ των εορταζόντων.
Ο Σκυριανός Άι-Γιώργης
Από τον Έβρο πλέουμε προς τη Σκύρο, όπου ο Άι-Γιώργης είναι ο πολιούχος του νησιού,
με μεγάλη φήμη ως θαυματουργού. Η εκκλησία του ανεγέρθη γύρω στο 1600,
αλλά η μονή είναι πολύ παλαιότερη, πριν από το 1494. Η εικόνα του πήγε
εκεί από την Κωνσταντινούπολη, επί εικονομαχίας, και εξαιτίας αυτού οι
Ενετοί ονόμαζαν την Σκύρο Isola San Giorgio (το νησί
του αγίου Γεωργίου). Στη γιορτή του κάθε χρόνο συνέρεαν εκεί πιστοί από
τη Σμύρνη και από τους Αγίους Τόπους, φέρνοντας μύρο, εξ ου και η φράση:
«για συγγνώμη και για μύρο, κίνησε να πας στη Σκύρο», ενώ οι ντόπιοι
τραγουδούσαν: «άγιε μου Γιώργη Σκυριανέ, μεγάλε και θαυματουργέ».
Το τραγούδι του Άργους
Μιλώντας όμως για τραγούδια, δεν μπορούμε να μην αναφερθούμε σε μία παραλλαγή του τραγουδιού του αγίου, που τραγουδιέται στο Άργος,
κατά την πανήγυρη προς τιμήν του αγίου, τραγούδι το οποίο αρχίζει να
περνάει στην λήθη από το 1913 και έπειτα. Αυτό που κάνει το τραγούδι
ιδιαίτερο είναι ότι έχει δομηθεί ως λαϊκό δημιούργημα
που εκφράζει την έντονη θρησκευτικότητα του λαού πάνω στον θρύλο της
συνάντησης του αγίου με τον δράκοντα και τη νίκη του αγίου στην
αναμέτρησή του με το κακό. Κάτι ανάλογο με την νίκη του Ιησού επί του
διαβόλου, που καταδεικνύει την αγαθότητα, την αποτελεσματικότητα και τα
θαυματουργά χαρακτηριστικά του αγίου.
Άγιος Γεώργιος
Στην Αράχοβα, από τον Καραϊσκάκη στον Άι- Γιώργη…
Συνεχίζοντας το «αγιωργίτικο» ταξίδι μας στην Ελλάδα, κάνουμε οπωσδήποτε μία στάση στην Αράχοβα,
όπου ο άγιος γιορτάζεται με μεγάλη επισημότητα, λιτάνευση της εικόνας
του, καθώς μουσικά όργανα τη συνοδεύουν όπως και τιμητική ακολουθία με
γυναίκες και άνδρες που φορούν παραδοσιακές φορεσιές. Μετά από τη
λιτάνευση ακολουθεί πολύς χορός και γλέντι, όπου, κατά τα σύγχρονα
χρόνια, η μουσική και τα όργανα έχουν αντικαταστήσει πλήρως το τραγούδι.
Σημειώνουμε ότι και εδώ η γιορτή κρατά τρεις ήμερες.
Την πρώτη ημέρα μάλιστα γίνεται αγώνας δρόμου μεταξύ των γερόντων της
περιοχής, κατά τον οποίο τρέχουν στο στάδιο και ανεβαίνουν έναν δύσκολο
ανήφορο με κροκάλες (στρογγυλές πέτρες) γονατιστοί! Ο πρώτος παίρνει ως
έπαθλο ένα αρνί, το όποιο ψήνει και το μοιράζεται με όλους όσοι
αγωνίστηκαν μαζί του. Ουσιαστικά, το πραγματικό έπαθλο είναι η ηθική
ικανοποίηση της πρωτιάς.
Κάνοντας μία παρένθεση, οφείλουμε να
πούμε ότι παρόμοιοι αγώνες γίνονται και στη Λοκρίδα, αλλά και σε άλλα
χωριά της Ρούμελης, με ανάλογο έπαθλο. Εκεί, ανήμερα του Άι-Γιώργη
έκαναν και το ρόγισμα: αυτό ήταν η συμφωνία (ρόγα) που
έκλεινε κάθε βοσκός που ήθελε βοηθό, και που κρατούσε (η συμφωνία) μέχρι
του αγίου Δημητρίου. Επανερχόμαστε στην Αράχοβα, για να επισημάνουμε
ότι οι γέροντες έχουν μία ιδιαίτερη θέση στις σχετικές με τον άγιο
Γεώργιο γιορτές, χωρίς όμως να είναι γνωστός ο λόγος για τον οποίο
επικράτησε αυτός ο ρόλος των γερόντων.
Σήμερα βέβαια, κατά τον εορτασμό δεν
υπάρχει κανένας διαχωρισμός ρόλων και όλοι μαζί (από πολύ μικρά παιδιά
μέχρι πολύ ηλικιωμένοι) γλεντούν και συμμετέχουν στις εκδηλώσεις.
Παλαιότερα όμως, οι γέροι ήταν αυτοί που ξεκινούσαν τον χορό και ο
καθένας τους τραγουδούσε το τραγούδι του αγίου μόνος του. Αυτό έχει
εκλείψει πια. Το τραγούδι του αγίου σχετίζεται και εδώ με τον δράκοντα
και το νερό που φυλάει και δεν αφήνει κανέναν να το χρησιμοποιήσει, ενώ
τρεις λυγερές κοπέλες τον παρακαλούν να αφήσει το νερό ελεύθερο. Το
τραγούδι αυτό είναι πολύ πιθανό να έχει τις ρίζες του στο 1826, στη
μεγάλη μάχη της Αράχοβας.
Κατά πολλούς, αποτελεί έναν συμβολισμό του θριάμβου του Καραϊσκάκη
στη μάχη (ο οποίος σχετίζεται με τον Άι-Γιώργη), ενώ ο Τούρκος είναι ο
δράκοντας που έκοψε το νερό (πράγματι, οι Τούρκοι στερούσαν το νερό από
τους κατοίκους της περιοχής), ενώ στις τρεις λυγερές «βλέπουν» τις
δυνάμεις της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Ρωσίας, που υποτίθεται ότι
ενεργούν προς το συμφέρον της Ελλάδος.
Για άλλη μία φορά λοιπόν μπορούμε να
διαπιστώσουμε ότι λαογραφία και ιστορία, μύθοι, θρύλοι και γεγονότα
«μπερδεύονται γλυκά», απεικονίζοντας την ιδιαίτερη πραγματικότητα και
στοιχεία της ίδιας της διαχρονικής ψυχής των λαών.
Μαρία Σταματιάδου
Νομικός – Αρθρογράφος
Πηγή
- Περιοδικό, «Νέμεσις», τεύχος 113, Μάρτιος 2011./ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ