Στο Ιουλιανό και αργότερα στο Γρηγοριανό ημερολόγιο έχει 31 ημέρες. Από τις 19 μέχρι τις 23 Μαρτίου ο ήλιος μπαίνει στον αστερισμό του Κριού. Στις 21 Μαρτίου πραγματοποιείται η αστρονομική έναρξη της άνοιξης με τη λεγόμενη «εαρινή ισημερία», δηλ. την ίση χρονική διάρκεια ημέρας και νύχτας. Το όνομα του είναι ρωμαϊκής καταγωγής. Είχε οριστεί ως ο μήνας του θεού Μαρς, που αντιστοιχεί με τον Άρη, το θεό του πόλεμου των αρχαίων Ελλήνων. Άλλοι υποστηρίζουν ότι ήταν αφιερωμένος στον Mercurius δηλ. τον Ερμή. Οι μεγάλες καιρικές μεταβολές του, έδωσαν αφορμή στη λαϊκή φαντασία να πλάσει μύθους, θρύλους, παροιμίες και παραδόσεις, που αναφέρονται στα βασικά γνωρίσματα του.
Αρκετοί μύθοι ζητούν να αιτιολογήσουν, γιατί ο Μάρτης μια γελά και μια κλαίει. Σύμφωνα με κάποια αθηναϊκή παράδοση ο Μάρτης έχει δυο γυναίκες, την μια πολύ όμορφη και φτωχή, την άλλη πολύ άσκημη και πολύ πλούσια. Ο Μάρτης κοιμάται στη μέση. Όταν γυρίζει προς την άσκημη, κατσουφιάζει, μαυρίζει και σκοτιδιάζει όλος ο κόσμος, όταν γυρίζει από την όμορφη, γελάει, χαίρεται και λάμπει όλος ο κόσμος. Αλλά τις περισσότερες φορές γυρίζει από την άσχημη γιατί αυτή είναι πλούσια και τρέφει και τη φτωχή και όμορφη.
Άλλες ονομασίες: Ανοιξιάτης, Κλαψομάρτης, Πεντάγνωμος, Φυτευτής και Βαγγελιώτης (λόγω Ευαγγελισμού)ΕΡΓΑΣΙΕΣ:
Όργωμα & σβάρνισμα.Σπορά καλαμποκιού & τριφυλλιού.
Φύτεμα καλοκαιρινής πατάτας, ντομάτας, μελιτζάνας, πιπεριάς & κολοκυθιάς.
Ψεκασμός & θειάφισμα δέντρων.
Αποκοπή μικρών αρνιών από τις μάνες τους.
ΕΘΙΜΑ-ΠΡΟΛΗΨΕΙΣ:
«ΜΕΡΟΜΗΝΙΑ».
Οι πρώτες μέρες του Μάρτη. Μέρες δηλ. που από τις καιρικές συνθήκες τους μπορούν να γίνουν σχετικές προγνώσεις για όλο το χρόνο.«ΜΑΡΤΗΣ» (1/3).
Πανελλήνιο έθιμο της πρωτομαρτιάς. Είναι η συνήθεια να δένουν οι μητέρες στο χέρι ή στο πόδι των παιδιών τον λεγόμενο «Μάρτη», κορδόνι από λευκό και κόκκινο νήμα, για να τα προφυλάξουν από τις ακτίνες του μαρτιάτικου ήλιου, οι οποίες θεωρούνται πολύ επικίνδυνες. Για ν’ αποτρέψουν την επίδραση του ήλιου έδεναν στον καρπό του χεριού ή και στο μεγάλο δάχτυλο του ποδιού τον «μάρτη», δηλαδή μια λινή κλωστή, άσπρη και κόκκινη ή και χρυσή, στριμμένη, αφού πριν την κρέμαγαν σε κλώνους τριανταφυλλιάς και την εκθέσουν τη νύχτα στα άστρα. Τον «μάρτη» τον φορούσαν ως την Ανάσταση. Τότε τον έβγαζαν και τον έδεναν στην τριανταφυλλιά, για να πάρουν το χρώμα της. Αλλού τα παιδιά κρατούν τον «μάρτη» μέχρι να πρωτοδούν χελιδόνι ή πελαργό. Το δεύτερο κακό που ο λαός φοβάται, τις τρεις πρώτες, τις τρεις μεσαίες και τις τρεις τελευταίες ή τις δέκα-δώδεκα πρώτες μέρες του Μαρτίου, είναι οι Δρίμες, όντα δαιμονικά, που κάνουν κακό στα ξύλα, ρούχα και σώματα. Όσα πανιά πλυθούν τότε, λιώνουν, όσα ξύλα κοπούν, σαπίζουν. Γι’ αυτό ή αποφεύγουν ολότελα να πλύνουν τις μέρες αυτές ρούχα ή, αν πλύνουν, ρίχνουν στο νερό πέταλο, γιατί το σίδερο, όπως πιστεύουν, είναι γιατρικό, αποτρέπει δηλαδή τα δαιμόνια. Επίσης δε λούζονται, δεν κόβουν ξύλα και αποφεύγουν και άλλες εργασίες.«ΧΕΛΙΔΟΝΙΣΜΑ» (1/3).
Πρωτομαρτιάτικο έθιμο της Β. Ελλάδας & των νησιών του Αιγαίου. Ένα μελωδικό καλωσόρισμα της Άνοιξης με ειδικά τραγούδια που λέγουν τα παιδιά γυρίζοντας από σπίτι σε σπίτι κρατώντας στεφάνι λουλουδιών ή ένα κλαδί από κισσό & ομοίωμα χελιδονιού, που έχει ένα «μαγικό χαρακτήρα»:Χελιδόνα έρχεται, από Μαύρη θάλασσα.
Θάλασσα επέρασε. Έκατσε και λάλησε…
Μάρτης μας ήρθε, τα λουλούδια ανθίζουν,
Όξω ψύλλοι και κοριοί, μέσα υγεία και χαρά…
Στην περιοχή του Πύργου Ηλείας τραγούδαγαν:
χελιδονάκι πέταξε, ήβρε κήπον κι έκατσε,
και γλυκοκελάηδησε, Μάρτη, Μάρτη μου καλέ.
Μάρτη, Μάρτη μου καλέ και Απρίλη θαυμαστέ,
τα πουλάκια αβγά γεννούν κι αρχινούν να τα κλωσούν.
Τα παιδιά, με το τραγούδι τους, επικαλούνται τα αληθινά χελιδόνια, να έρθουν στον τόπο τους και μαζί μ’ αυτά η άνοιξη. Η νοικοκυρά παίρνει λίγα φύλλα κισσού από το καλάθι της χελιδόνας, τα τοποθετεί στο κοτέτσι, για να γεννούν πολλά αυγά οι κότες, και δίνει ένα ή δυο αυγά στα παιδιά που ξεκινούν για άλλο σπίτι. Όπως είναι γνωστό, ο βαθυπράσινος κισσός είναι σύμβολο της αειθαλούς βλαστήσεως και θεωρείται μέσο ικανό να μεταδώσει τη θαλερότητα και τη γονιμότητα στις όρνιθες και τα άλλα ζώα.
Έπαιρναν για αμοιβή γλυκίσματα και χρήματα, κάτι ανάλογο με την αμοιβή από τα κάλαντα, δίνοντας ευχές για ευημερία και ευγονία. Πρόκειται για έθιμο που κατάγεται από την αρχαιότητα, όπως αποδεικνύει το «χελιδόνισμα», δηλαδή το τραγούδι της χελιδόνας, που μας παρέδωσε ο Αθήναιος γύρω στα 200μ.Χ., αλλά ανάγεται σε πολύ παλιότερα χρόνια. Η ομοιότητα του τραγουδιού με το σημερινό όχι μόνο εννοιολογική αλλά εν μέρει λεκτική, είναι ολοφάνερη
ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΣΑΡΑΝΤΑ (9 Μαρτίου )
Στη συνείδηση του λαού ο αριθμός 40 είναι ιερός. Γι’ αυτό και οι άγιοι Σαράντα, που μαρτύρησαν το 320 στη Σεβάστεια, λατρεύονται ιδιαίτερα από το λαό. Όλες οι συνήθειες και οι προλήψεις της ημέρας αυτής βάση έχουν τη θρησκευτική ή τη μαγική σημασία του αριθμού 40.
Συνηθίζονται οι σαραντόπιττες, δηλαδή πίτες με σαράντα φύλλα, ή 40 τηγανίτες ή φαγητά από 40 ειδών χόρτα ή όσπρια που τα μοιράζουν για την ψυχή των ζωντανών. Κοινότατη είναι η παροιμία: Σαράντα φας, σαράντα πιείς, σαράντα δώσ’ για την ψυχή
25η ΜΑΡΤΙΟΥ.
Η επέτειος της Εθνεγερσίας & ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου. Τότε οι βοσκοί της Κρήτης οδηγούν τα αιγοπρόβατα από τα χειμαδιά στα ορεινά μέρη, σύμφωνα με την παροιμία:«Κούρευε, κουδούνωνε και στα όρη ανέβαινε».
Ορισμένες λαϊκές συνήθειες έχουν βάση την αντίληψη ότι η εαρινή περίοδος αρχίζει την ημέρα του Ευαγγελισμού. Έτσι στην Ήπειρο τα παιδιά παίρνουν ένα ταψάκι ή ταβά χωματένιο, το χτυπούν μ’ ένα κουτάλι και λένε: Φευγάτε, φίδια, γκουστερίτσια, σήμερα είναι του Ευαγγελισμού!Αλλού τα κορίτσια βγαίνουν στους αγρούς, κάθονται πάνω στα σπαρτά και τ’ αγκαλιάζουν. Αλλού κάνουν κούνια και κουνιούνται (τραγούδια καλημεριστά). Η αποχή από κάθε εργασία την ημέρα αυτή είναι, εξαιτίας δεισιδαιμονικών φόβων, απόλυτη: δε σαρώνουν, δε βγάζουν νερό από το πηγάδι, ούτε λάδι από το κιούπι, δεν ανοίγουν σεντούκι, δεν πάνε στα περιβόλια κλπ.
Τη μέρα του Ευαγγελισμού καμιά γυναίκα δεν έπρεπε να μείνει έγκυος, έλεγε ο λαός, γιατί το παιδί θα γεννηθεί ανήμερα τα Χριστούγεννα. Και τα παιδιά που γεννιούνται Χριστούγεννα δεν προκόβουν ή γίνονται καλικαντζαράκια. Και βέβαια αυτή τη μέρα δεν κάνουν καμιά δουλειά. Ούτε το σεντούκι δεν άνοιγαν. Στη Σωζόπολη Θράκης λένε πως ούτε τα χελιδόνια φτιάχνουν τη φωλιά τους αυτή τη μέρα. Τόσο μεγάλη γιορτή είναι.
«ΜΕΡΕΣ ΤΗΣ ΓΡΙΑΣ».
Λέγονται οι τελευταίες μέρες του Μάρτη. Σύμφωνα με την παράδοση, ήταν μια γριά που θέλησε να κοροϊδέψει τον Μάρτιο, νομίζοντας ότι γλίτωσε αρνιά και κατσίκια από το κρύο και το χιόνι του, είπε:-Πριτς, Μάρτη μου, τα γλίτωσα τα κατσικάκια μου!
Αυτός όμως έκαμε τις τελευταίες μέρες του τόσο δυνατή κακοκαιρία, που η γριά και τα ζώα πέτρωσαν από το κρύο.
ΠΑΡΟΙΜΙΕΣ
ΠΑΡΟΙΜΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΑΡΤΗ
1) Μάρτ’ς, γδάρτ’ς, ουρθοχέστ’ς παλουκοκαύτ’ς.2) Μάρτης γδάρτης και κακός παλουκοκαύτης, τα παλιά παλούκια καίει τα καινούρια ξεριζώνει.
3) Το Μάρτη χιόνι βούτυρο, μα σαν παγώσει μάρμαρο.
4) Φύλα ξύλα για το Μάρτη, να μην κάψεις τα παλούκια.
5) Το Μάρτη φύλα άχερα, μη χάσεις το ζευγάρι.
6) Ο Αύγουστος για τα πανιά κι ο Μάρτης για τα ξύλα.
7) Τσοπάνη μου την κάπα σου, το Μάρτη φύλαγέ την.
8) Όλες τού Μάρτη φύλαγε και τ’ Απριλιού τις δώδεκα, τι ακόμη και στις δεκαοχτώ πέρδικα ψόφησε στ’ αυγό.
9) Ο Μάρτης πότε κλαίει και πότε γελάει.
10) Από Μάρτη καλοκαίρι και από Αύγουστο χειμώνα.
11) Ούτε ο Μάρτης καλοκαίρι, ούτε ο Αύγουστος χειμώνας.
12) Μάρτης έβρεχε, θεριστής χαιρότανε.
13) Μάρτης βρέχει; Ποτέ μην πάψει.
14) Κάλιο Μάρτης στις γωνιές, παρά Μάρτης στις αυλές.
15) Κάλιο Μάρτης καρβουνιάρης, παρά Μάρτης λιοπυριάρης.
16) Μάρτης βροχερός, θεριστής κουραστικός.
17) Μάρτης κλαψής, θεριστής χαρούμενος.
18) Βροντή Μαρτιού, φίλεμα με καρύδια.
19) Μάρτης πουκαμισάς, δε σου δίνει να μασάς.
20) Σαν ρίξει ο Μάρτης μιά βροχή κι ο Απρίλης άλλη μία να δεις κουλούρες στρογγυλές και πίτες σαν αλώνι.
21) Σαν ρίξει ο Μάρτης δυό νερά κι ο Απρίλης άλλο ένα χαρά σ’εκείνο το ζευγά πόχει πολλά σπαρμένα.
22) Ο Μάρτης εδιαλάλησε, μικρά μεγάλα απάνου.
23) Ο Μάρτης το πρωΐ το ψόφησε και το βράδυ το βρώμησε.
24) Μη σε γελάσει ο Μάρτης το πρωΐ και χάσεις την ημέρα.
25) Από Μαρτιού πουκάμισο κι απ’ Αύγουστο σεγκούνι.
26) Ο Μάρτης έχει τ’ όνομα κι Απρίλης τα λουλούδια.
27) Του Μάρτη και του τρυγητή ίσα τα μερονύχτια.
28) Του Μάρτη ο ήλιος βάφει και πέντε μήνες δεν ξεβάφει.
29) Ο καλός ο Μάρτης στα κάρβουνα και ο κακός στον ήλιο.
30) Του Μάρτη οι αυγές με κάψανε, του Μάη τα μεσημέρια.
31) Το Μάρτη στον ήλιο να μην κοιμηθείς.
32) Όπου έχει κόρη ακριβή το Μάρτη ήλιος μην τη δει.
33) Δε λείπει ο Μάρτης από τη Σαρακοστή.
34) Μαρτιάτικο πουλί, Αυγουστιάτικο αβγό.
35) Το Μάρτη βάλε εργάτη κι ας είναι κι ακαμάτης.
36) Το Μάρτη βάλε εργάτη κι ας τον να ψειρίζεται.
37) Ο Μάρτης ο πεντάγνωμος πέντε φορές εχιόνισε και πάλι το μετάνιωσε και δεν εξαναχιόνισε.
38) Μάρτης άβροχος μούστος άμετρος.
39) Μάρτη – Μάρτη μου καλέ και Φλεβάρη φοβερέ.
40) Κάλιο Μάρτη στη δουλειά παρά στα προσηλιακά.
41) Τα λόγια σου είναι ψεύτικα σαν του Μαρτιού το χιόνι, όπου το στρώνει από βραδίς και το πρωΐ το λοιώνει.
42) Το Μάρτη κι αν τον αγαπάς, φίλο να μην τον κάνεις.
43) Μάρτη με τα λουλούδια σου και με τα βότανά σου, αν μου γιατρέψεις την καρδιά ό,τι κρατώ δικά σου.
44) Αν κάνει ο Μάρτης δυό νερά κι ο Απρίλης πέντε-δέκα, να δεις το κοντοκρίθαρο πως στρίβει το μουστάκι, να δεις και τις αρχόντισσες πως ψιλοκλεισιρίζουν, να δεις και τη φτωχολογιά πως ψιλοκοσκινάει.
45) Ο ήλιος του Μαρτιού τρουπάει κέρατο βοδιού.
46) Αλοί στα Μαρτοκλάδευτα και στ’ Απριλοσκαμμένα.
47) Του Μάρτη του αρέσει νάναι πάντα στο διπλό, μιά τσι δέκα νάχει ήλιο και τσι άλλες ξυλιασμό.
48) Ο Μάρτης ο κλαψόγελος μας φέρνει κρύο κι ήλιο και πάιζει το ποντίλιο. (το πείσμα)
49) Ήρχε και φεύγει ο Μάρτης, φωτιά να τόνε κάψει.
50) Μάρτης είναι χάδια κάνει, πότε κλαίει πότε γελάει.
51) Καλοκαιρία της Υπαπαντής, Μαρτιάτικος χειμώνας.
52) Ο Μάρτης έβαλε τη γριά μες’ το κακάβι
53) Το Μάρτη φύλα τ’ άχυρα μη χάσεις το ζευγάρι και φύλαγε και το ψωμί μη χάσεις το κοπέλι.
54) Όξω ο Κουτσοφλέβαρος. Όξω ψύλοι , ποντικοί. Μέσα Μάρτης και χαρά και καλή νοικοκυρά.
Πολλές παροιμίες της συλλογής αυτής προέρχονται από εργασία του Σπ. Κ. Μιχόπουλου, στο περιοδικό Φενεού και Στυμφαλίας «Αίπυτος» (Β΄5, 1994). ’λλες πηγές α) Κ. Σαμαρτζής, ΠΕ Ν. Πέλλας β) Α. Τρούλος, «Κυκλαδικά Θέματα» (19, 1987) γ) ιστοσελίδες Λυγαριάς Λαμίας (Τσοπλανάτα), Larissa city, Λιδωρικίου, Λευκάδας, Κοζάνης κα.