Της Χαράς Τζαμπουρα
Καραγκιόζης: μορφή ιδιαίτερα αγαπητή τη σύγχρονη εποχή στα παιδιά, σε παλιότερες όμως εποχές θέαμα που απευθύνονταν κυρίως στους μεγάλους. Γιατί το Θέατρο Σκιών είναι πολύ παλιό και έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις που σχετίζονται με την καταγωγή του. Η επικρατέστερη όμως εκδοχή θεωρεί δημιουργό του Καραγκιόζη τον Σεΐχ Κουστερί, που καταγόταν από την Προύσα (πέθανε στην Προύσα το 1366).
Σύμφωνα με αυτόν τον θρύλο, λοιπόν, ο Χατζηαβάτης ήταν ο επιστάτης και ο Καραγκιόζης ο εργάτης στην κατασκευή ενός τζαμιού για τον σουλτάνο Ορχάν. Οι διάλογοι τους όμως ήταν τόσο διασκεδαστικοί, που οι υπόλοιποι εργάτες σταματούσαν την εργασία τους και τους παρακολουθούσαν. Ο σουλτάνος, μόλις πληροφορήθηκε την καθυστέρηση των εργασιών, διέταξε το θάνατο του Καραγκιόζη και του Χατζηαβάτη. Αργότερα βέβαια μετάνιωσε για την πράξη του και τότε ο Σεΐχ Κιουστερί, για να τον παρηγορήσει και να τον διασκεδάσει, κατασκεύασε τις φιγούρες τους και αναπαριστούσε τους διάλογους τους. Ένα μνημείο στην σύγχρονη Προύσα συμβολίζει τον τάφο του Καραγκιόζη και του Χατζηαβάτη.
Ο Καραγκιόζης δεν ήταν άγνωστος στην Ελλάδα πριν από την Απελευθέρωση από τους Τούρκους. Μάλιστα λέγεται ότι, τον καιρό που προετοιμάζονταν η επανάσταση του 1821, το θέατρο των Σκιών χρησίμευε σαν τόπος συνάντησης των αρχηγών της, που κατάστρωναν εκεί τα σχέδια τους, για να μη τους υποψιαστούν οι Τούρκοι.
Η παλαιότερη μαρτυρία παράστασης Καραγκιόζη στον ελλαδικό χώρο χρονολογείται το 1809 και τοποθετείται στην περιοχή των Ιωαννίνων. Ειδικά την εποχή του Αλή Πασά ο Καραγκιόζης ήταν πολύ διαδεδομένος στα Γιάννενα και τις νύχτες του Ραμαζανιού παιζόταν από σπίτι σε σπίτι, ακόμη και στο ίδιο το Σαράγι, γιατί ο Αλή Πασάς ευχαριστιόταν να παρακολουθεί Καραγκιόζη και να διασκεδάζει με τα αστεία του. Οι πρώτοι Καραγκιοζοπαίχτες στα Ιωάννινα ήταν Αθίγγανοι ή Εβραίοι. Για την περιοχή του Ζαγορίου δεν υπάρχουν δυστυχώς μαρτυρίες για κάποια παράσταση Καραγκιόζη εκείνη την εποχή.
Σιγά σιγά ο Καραγκιόζης διαδόθηκε, στην ελληνική πια γλώσσα, και αγαπήθηκε από όλους. Διατήρησε τα ίδια τεχνικά χαρακτηριστικά, απέκτησε όμως άλλο περιεχόμενο, εμπνευσμένο από την ελληνική παράδοση. Ο Καραγκιόζης, λοιπόν, συμβολίζει τον φτωχό, εξαθλιωμένο, πονηρό Έλληνα, που ζει στο περιβάλλον της Τουρκοκρατίας. Είναι καμπούρης, ξυπόλητος και ζει σε μια παράγκα, που είναι απέναντι από το σεράι (το παλάτι) του Βεζίρη. Γυναίκα του είναι η Αγλαΐα, που δεν εμφανίζεται στην σκηνή, αλλά η χαρακτηριστική γκρινιάρα φωνή της ακούγεται μέσα από την παράγκα. Είναι πάντα υπομονετική με τα καμώματα του Καραγκιόζη και πάντα έγκυος.
Έχουν οκτώ παιδιά, με μεγαλύτερο τον Κολλητήρι, που είναι η μικρογραφία του Καραγκιόζη. Φίλος του Καραγκιόζη είναι ο Χατζηαβάτης, που χαρακτηρίζεται από δουλοπρέπεια και κάνει συνήθως τα θελήματα του Πασά (πχ. τελάλης).
Θείος του Καραγκιόζη είναι ο Μπάρμπα-Γιώργος (πρόσωπο εμπνευσμένο από τους κλέφτες και τους αρματολούς), φουστανελοφόρος (με την ανάλογη προφορά), μεγαλόσωμος, δυνατός και γενικά αγριάνθρωπος.
Ο Βεζίρης (πρόσωπο με τα χαρακτηριστικά του Αλή Πασά) συμβολίζει την Τουρκοκρατία. Η κόρη του αποτελεί το αντικείμενο του πόθου του Καραγκιόζη. Φύλακας στο σεράι είναι ο Βεληγκέκας που συνήθως χτυπάει τον Καραγκιόζη κάθε φορά που προσπαθεί να μπει μέσα.
Εκτός από αυτά τα βασικά πρόσωπα συμμετέχουν και δευτερεύοντες χαρακτήρες, όπως ο Ζακυνθινός Σιορ Διονύσιος (Νιόνιος), με έντονη επτανησιακή προφορά και Ιταλική παιδεία, που εμφανίζεται τραγουδώντας παραδοσιακά τραγούδια και είναι πάντοτε ενημερωμένος για τα δρώμενα, ευγενής και χαριτωμένος, ο μάγκας Σταύρακας, ο Μορφονιός, «μαμάκας», με τεράστια μύτη, που πιστεύει ότι είναι ωραίος και ο Εβραίος, έμπορος της Θεσσαλονίκης, πλούσιος, τσιγκούνης και πονηρός.
Τα θέματα των έργων του Θεάτρου Σκιών είναι συνήθως σκωπτικά-σατιρικά, για να προκαλέσουν γέλιο στους θεατές, κάποιες όμως φορές αναφέρονται και σε πραγματικά και σύγχρονα ζητήματα.
Το Θέατρο Σκιών πρωτοαντιμετώπισε σοβαρή κρίση περίπου το 1930. Αιτία ήταν ο οξύτατος συναγωνισμός του θεάτρου και του κινηματογράφου, που τότε γεννιέται. Είναι η τέχνη του μέλλοντος με τις απεριόριστες δυνατότητες και είναι φυσικό να έχει την προτίμηση του κοινού. Τα θεατρικά μπουλούκια διατρέχουν την επαρχία θαμπώνοντας το κοινό με πλούσια σκηνικά, φαντασμαγορίες και βεντέτες. Ο Καραγκιόζης φαντάζει πολύ φτωχός και λίγος, οι ιστορίες του ξεπερασμένες, τα μέσα του πρωτόγονα. Ο συναγωνισμός είναι εξοντωτικός και τίθεται θέμα επιβίωσης του. Η επίπονη και επίμονη όμως προσπάθεια του αξιόλογου καλλιτέχνη Ευγένιου Σπαθάρη ξαναζωντάνεψε ευτυχώς τον λαϊκό μας ήρωα.
Στην εποχή μας η θεατρική αυτή παράδοση συνεχίζεται με ενδιαφέρον από διάφορους παίκτες σε όλη την Ελλάδα και οι θεατές εξακολουθούν να την δέχονται με μεγάλη αγάπη. Το Θέατρο Σκιών αποτελεί μια πολύτιμη πολιτιστική κληρονομιά, που δεν πρέπει να χαθεί, γιατί ο Καραγκιόζης είναι ο καθρέφτης της γνήσιας ελληνικής ψυχής.
Και αξίζει να αναφέρουμε ένα πολύ έξυπνο ανέκδοτο με πρωταγωνιστή τον αγαπημένο μας Καραγκιόζη:
Ο Καραγκιόζης κάνει τον πεθαμένο για να μην τον δείρει ο Πασάς. Ο Πασάς, λοιπόν, τον ρωτάει:
- Καραγκιόζη, ε Καραγκιόζη είσαι πεθαμένος;
- Ναι, του απαντά ο Καραγκιόζης, είμαι πεθαμένος.
- Καλά, του λέει ο Πασάς, μιλάνε βρε οι πεθαμένοι;
Και ο Καραγκιόζης του απαντά:
- Στην Ελλάδα όχι μόνο μιλάνε, αλλά ψηφίζουν κιόλας!!
Αναδημοσίευση από την εφημερίδα «το Ζαγόρι μας», τεύχος 419