Περί Αλυπίας (Συστάσεις για την αποφυγή της θλίψης)
Η φιλοσοφική πραγματεία του Γαληνού και η πρόσφατη ανακάλυψή της στον Κώδικα Βλατάδων 14
Σπύρος Ρέτσας MD FRCP
O Ralph Jackson, Έφορος των Ρωμαιο-Βρετανικών Συλλογών του Βρετανικού Μουσείου, έδωσε στις 11 Μαΐου 2009 διάλεξη με τίτλο «Urban healers in the Roman Empire» στην Ιατρική Εταιρεία του Λονδίνου. Η συναρπαστική του ομιλία για τους ιατρούς της ελληνορωμαϊκής περιόδου είχε καθηλώσει το ακροατήριο όταν αναπάντεχα αναφέρθηκε, προς το τέλος της διάλεξής του, σε ένα μοναστήρι της Θεσσαλονίκης. Μια πραγματεία του Γαληνού με τίτλο «Περί Αλυπίας», η οποία επί αιώνες θεωρούνταν απωλεσθείσα, είπε ο Jackson, ανακαλύφθηκε πρόσφατα από γάλλους ερευνητές σε ένα χειρόγραφο του 15ου αιώνα της Μονής Βλατάδων. Στην πραγματεία υπήρχαν, μεταξύ άλλων, αναφορές −σπάνιες για τη γαληνική βιβλιογραφία– στον τρόπο κατασκευής χειρουργικών εργαλείων.
Μία εβδομάδα πριν από τη διάλεξη του Jackson, είχα παραλάβει από την Αθήνα μια πρόσφατη έκδοση των έργων του Γαληνού από τον εκδοτικό οίκο «Μίλητος». Ο τόμος αυτός είναι ομοιοτυπικό αντίγραφο της έκδοσης του 1525 των τυπογραφείων Aldus της Βενετίας, αφιερωμένης από τον Ανδρέα Ασουλάνο στον Πάπα Clemens VII. Το «Περί Αλυπίας» δεν υπάρχει στον τόμο αυτό, αλλά ούτε και στην κλασική έκδοση των Απάντων του Γαληνού που συντάχθηκε από τον Kühn στη Λειψία τον 19ο αιώνα.
Το 2004, o Antoine Pietrobelli, ερευνητής στο εργαστήριο Αρχαίας Ελληνικής Ιατρικής του Πανεπιστημίου της Σορβόννης, απροσδόκητα και εντελώς τυχαία ήρθε για πρώτη φορά αντιμέτωπος με το χειρόγραφο 14 της Μονής Βλατάδων και την πραγματεία του Γαληνού «Περί Αλυπίας», ενώ εργαζόταν για τη διδακτορική του διατριβή με επιβλέπουσα καθηγήτρια τη Véronique Boudon-Millot στο Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών που στεγάζεται στη Μονή Βλατάδων.
Ο Pietrobelli βρήκε έναν κατάλογο των χειρογράφων που ανήκουν στο μοναστήρι ο οποίος είχε συνταχθεί από τον μοναχό Σωφρόνιο Ευστρατιάδη και είχε δημοσιευθεί το 1918 − έξι έτη μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης από τον οθωμανικό ζυγό. Στον κατάλογο απαριθμούνται 93 χειρόγραφα του 9ου-19ου αιώνα, εκ των οποίων ένα, με αύξοντα αριθμό 14, αναφέρεται σε συλλογή έργων του Γαληνού με τον τίτλο «Περί Αιρέσεων» (αιρέσεις στη γαληνική ορολογία είναι ό,τι θα χαρακτηρίζαμε σήμερα ως επιστημονικές τάσεις ή ιατρικές σχολές). Σύμφωνα με τον κατάλογο του Ευστρατιάδη, το χειρόγραφο αποτελείται από 276 φύλλα και περιλαμβάνει 23 πραγματείες εκ των οποίων η πρώτη, «Περί Αιρέσεων», τιτλοφόρησε τον Κώδικα. [σημείωση 1] Ο Pietrobelli, έχοντας ήδη μελετήσει τη γαληνική βιβλιογραφία, δεν άργησε να αντιληφθεί ότι επρόκειτο για ένα χειρόγραφο που επί πέντε αιώνες είχε αγνοηθεί ή ξεχασθεί από τους ιστοριογράφους.
Η επαναφορά του Κώδικα 14 στην επικαιρότητα, η ανέλπιστη ανακάλυψη στα περιεχόμενά του της πραγματείας του Γαληνού «Περί Αλυπίας», οι λόγοι της αφάνειας του χειρογράφου επί 500 χρόνια και η πρώτη μελέτη του κειμένου σχολιάζονται λεπτομερώς στις δημοσιεύσεις των Pietrobelli και Boudon Millot. [σημείωση 2]
Ο Γαληνός γεννήθηκε το 129 μ.Χ. στην Πέργαμο της Μικράς Ασίας. Άσκησε Ιατρική έξι αιώνες μετά τον Ιπποκράτη, του οποίου έγινε σχολιαστής και στο έργο του οποίου αναφέρεται επανειλημμένα με απεριόριστο θαυμασμό. Σπούδασε στα μεγάλα ιατρικά κέντρα της εποχής του, τη Σμύρνη, την Κόρινθο και την Αλεξάνδρεια.
Η φήμη του εδραιώθηκε κατά την επιστροφή του στη γενέτειρά του το 157 μ.Χ., όπου θήτευσε ως χειρουργός των μονομάχων της Περγάμου, ωστόσο στο απόγειο της σταδιοδρομίας του έφτασε όταν διορίσθηκε στη Ρώμη Ιατρός της Αυτοκρατορικής Αυλής του φιλέλληνα Μάρκου Αυρηλίου.
Ο Γαληνός είναι ο πιο πληθωρικός ιατρικός συγγραφέας της ελληνικής αρχαιότητας με περίπου πεντακόσιες πραγματείες που αποδίδονται στο όνομά του. Από αυτές σώζονται σήμερα λιγότερες από τις μισές, εκατό στο πρωτότυπο ελληνικό κείμενο −έγραφε αποκλειστικά στην ελληνική− και οι υπόλοιπες σε μεταγενέστερες αραβικές ή λατινικές μεταφράσεις. Το πάθος του και η απεριόριστη προσήλωσή του στην ελληνική του παιδεία και γλώσσα διαφαίνονται από την αποστροφή του στην παρείσφρηση στην ιατρική ορολογία ξένων, «βαρβαρικών», όπως συχνά τις αποκαλούσε, λέξεων.
Η πραγματεία «Περί Αλυπίας» (Διαλογισμοί και συστάσεις για την αποφυγή της θλίψης) είναι το πιο πρόσφατο παράδειγμα έργων του που εξακολουθούν να ανασύρονται από τη λήθη σε διάφορα μέρη του κόσμου. Σημειώνεται ότι ο Γαληνός επισκέφθηκε τη Θεσσαλονίκη στο δεύτερο ταξίδι του στη Ρώμη, αλλά η πρόσφατη ανακάλυψη του χειρογράφου 14 δεν έχει καμία σχέση με την επίσκεψη αυτή.
Η Μονή Βλατάδων ή Βλαταίων βρίσκεται στην παλιά πόλη της Θεσσαλονίκης μέσα στα βυζαντινά τείχη, απέναντι από τον Πύργο των Παλαιολόγων και δεσπόζει σε υψόμετρο
Ηγούμενος της Μονής Βλατάδων είναι ο Σεβασμιότατος Μητροπολίτης Παντελεήμων Ροδόπουλος, Ομότιμος Καθηγητής Θεολογίας και τέως Πρύτανης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, με την έγκριση του οποίου εξασφάλισα την πρόσβασή μου στον Κώδικα 14. Η αποκατάσταση του χειρογράφου αυτού έγινε από τον Ιερομόναχο Ματθαίο της Μονής Βατοπεδίου του Αγίου Όρους και φυλάσσεται σήμερα στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού της Θεσσαλονίκης.
Για ανεξήγητους λόγους η «Περί Αλυπίας» διατριβή δεν αναφέρεται στον Κατάλογο του Ευστρατιάδη.
Μετά την προκαταρκτική αναζήτησή μου στο μικροφίλμ του χειρογράφου, που έγινε με τη βοήθεια της Κατερίνας Κατσαρού (Βυζαντινολόγου και Επιστημονικής Συνεργάτριας του Ιδρύματος), ακολούθησε η εξέταση του ίδιου του Κώδικα 14 στο εργαστήριο αποκατάστασης χειρογράφων του Μουσείου. Η πολύτιμη βοήθεια του εξυπηρετικού προσωπικού του εργαστηρίου κατέστησε τελικά δυνατή την εντόπιση του προβληματικού κειμένου της διατριβής.
Το κείμενο «Περί Αλυπίας» είναι μία από τις φιλοσοφικές πραγματείες του Γαληνού και εκτιμάται ότι γράφτηκε το 193 μ.Χ., το έτος δηλαδή μετά τη μεγάλη πυρκαγιά που σάρωσε τη Ρώμη και κατέστρεψε το Τέμενος της Ειρήνης. Έχει τη μορφή επιστολής που απευθύνεται σε ένα συνάδελφό του στην Πέργαμο, ο οποίος θα πρέπει να ήταν συμφοιτητής του Γαληνού στα χρόνια των ιατρικών τους σπουδών.
Το κείμενο της διατριβής αρχίζει ως εξής: «Έλαβα την επιστολή σου με την οποία με παρακάλεσες να σου εξηγήσω ποια παιδεία, ή αξίες, ή πεποιθήσεις με προετοίμασαν ώστε να μην κυριεύομαι ποτέ από κατάθλιψη». «Ένας σώφρων άνθρωπος», γράφει σε άλλο σημείο ο Γαληνός, «οφείλει να είναι πάντα προετοιμασμένος για οποιαδήποτε συμφορά ενσκήψει στο μέλλον». Η παρατήρηση αυτή προηγείται μιας αναφοράς στο κείμενο για τα δύσκολα χρόνια της βίαιης ηγεμονίας του Ρωμαίου Αυτοκράτορα Κόμμοδου, μια βάναυση περίοδο κατά την οποία ο Γαληνός, όπως αφήνει να εννοηθεί, αισθανόταν ανασφαλής και προετοιμασμένος για το χειρότερο. Αφηγείται τις μεγάλες υλικές απώλειες που υπέστη, όταν τα βιβλία του, τα φάρμακά του και τα ιατρικά του εργαλεία, αποτεφρώθηκαν κατά τη μεγάλη πυρκαγιά του 192 μ.Χ. Όλα αυτά −γράφει στο συνάδελφό του− τα υπέμεινε στωικά και χωρίς κατάθλιψη. Ο Γαληνός εξηγεί πώς μετά την καταστροφή των ιατρικών του εργαλείων εκπόνησε ο ίδιος πρότυπα σε κερί για να καθοδηγήσει τους χαλκουργούς στην ανακατασκευή τους.
Αυτή η τελευταία αναφορά κέντρισε το ενδιαφέρον του Ralph Jackson, ο οποίος είναι διεθνώς γνωστός για την εξειδίκευσή του στη μελέτη των χειρουργικών εργαλείων της ελληνορωμαϊκής περιόδου.
Μέχρι στιγμής δεν υπάρχει απόδοση του κειμένου «Περί Αλυπίας» στη νεοελληνική γλώσσα ούτε πλήρης μετάφρασή του σε άλλες γλώσσες πλην της γαλλικής. Ελπίζουμε ότι τα κενά αυτά θα καλυφθούν σύντομα. Μέχρι τότε, οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να παρακολουθήσουν ένα διεθνές συνέδριο για τον Γαληνό και τον Κώδικα Βλατάδων 14, το οποίο συγκαλεί η Ελληνική Ιατρική Εταιρεία Μεγάλης Βρετανίας σε συνεργασία με άλλους φορείς στην Ελλάδα και υπό την αιγίδα της Ιατρικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Το συνέδριο έχει προγραμματιστεί για την Παρασκευή 14 Μαΐου 2010, με τη συμμετοχή μεταξύ άλλων των Pietrobelli, Boudon-Millot και Ralph Jackson και θα φιλοξενηθεί στο Συνεδριακό Κέντρο της Μονής Βλατάδων με την ευγενή παραχώρηση του Σεβασμιότατου Μητροπολίτη Παντελεήμονος.
Η Θεσσαλονίκη ετοιμάζεται να υποδεχθεί και να τιμήσει τον Γαληνό 18 αιώνες μετά την πρώτη του επίσκεψη στην πόλη.
Dr S. Retsas MD FRCP
e-mail: sretsas@msn.com
Σημειώσεις
* Ο Σπύρος Ρέτσας είναι Παθολόγος-Ογκολόγος και ζει στο Λονδίνο. Είναι εκ των ιδρυτών και τέως Πρόεδρος της Ελληνικής Ιατρικής Εταιρείας Μεγάλης Βρετανίας.
[1] Σ. Ευστρατιάδης, Κατάλογος των εν τη μονή Βλαταίων αποκειμένων κωδίκων, Θεσσαλονίκη 1918, σ. 37: Γαληνού «Περί Αιρέσεων».
[2] V. Boudon-Millot / A. Pietrobelli, «De l’arabe au grec: un nouveau texte de Galien (le manuscrit Vlatadon 14)», CRAI 2005, fasc. II (avril-juin), σ. 497-534. V. Boudon-Millot, «Un traité perdu de Galien miraculeusement retrouvé, le Sur l'inutilité de se chagriner: texte grec et traduction française», στο V. Boudon-Millot / A. Guardasole / C. Magdelaine (επιμ.), La science médicale antique: nouveaux regards. Études en